مجلّة‌شهرزاد. شمارة ۲۳/ دورة جدید. شهریور۱۳۸۹

مصاحبه با استاد مهندس مهدی طیّب به مناسبت فرارسیدن عید سعید فطر 

دینداری و فرمانبری از خدا به معنای عبوس و افسرده بودن نیست

ماه رمضان ماهی است که همه را از پیر و جوان، کودک و خردسال بر سر سفرة برکت و رحمت خود جمع می‌کند تا اوقاتی به یاد ماندنی از این ماه نیایش و پرستش در ذهن همه به جای گذارد.

در این میان کودکانی که والدین خود را روزه‌دار و مشغول عبادت و راز و نیاز با خدا می بینند؛ به دنیای تخیّل و رؤیاهای خود پناه می‌برند و وجودشان یک‌پارچه آرزوی بزرگ شدن و روزه‌گرفتن می‌شود. پدر و مادرها می‌توانند حال و هوای این ماه عزیز را برای فرزندان خود دوست‌داشتنی کنند تا خاطرة خوبی از این ماه در ذهن آنها نقش بندد و برجا بماند. از عید فطر برای آنها بگوییم و در کنار آن، از آیه های قرآن برای آنها تلاوت کنیم و برای آنها بازی ها و مسابقاتی ترتیب دهیم که با این مفاهیم و آموزه های قرآنی و اعتقادی آشنا شوند و با تشویق های مثبت و تعریف کردن از کار برجسته و خوبی که انجام می‌دهند آنها را مشتاق لحظه لحظة این ماه مبارک کنیم. در ادامة مباحث قبل، به مناسب نزدیک شدن به روزهای پایانی ماه مبارک رمضان و فرارسیدن عید سعید فطر، پای صحبت‌های استاد مهدی طیّب نشستیم.                                                                مریم سادات طباطبائی 

روزه ؛ زمینه‌ساز نیل به تقوا

روزهای پایانی ماه رمضان نزدیک است و از این ایّام و عید سعید فطر که در پی آن فرا می‌رسد آموزه های خوبی می‌توان فرا گرفت که نه تنها برای بزرگترها، بلکه برای کودکان و نوجوانان نیز می‌تواند بسیار آموزنده و سازنده باشد. به بعضی از این آموزه ها که درک بهتری از ماه رمضان به ما می‌دهد؛ اشاره می‌کنم.

درس‌هایی که از این ایّام و دعاهایی که از معصومان در مورد آن به ما رسیده است؛ برای تمام عمر انسان بسیار کارگشا و سودمند است. یکی از آن درس‌ها این است که به ما می‌آموزد هر کاری را که انجام می‌دهیم باید برای تحقق هدفی باشد؛ آن هم یک هدف ارزشمند. بدون اینکه هدفی از پیش تعیین کرده و تعریف کرده باشیم؛ بی‌هدف و بی‌فکر مشغول به فعالیت شدن، هدر دادن سرمایه های عمر و توانمندی ها و سایر امکاناتی است که در اختیار داریم. این نکتة بسیار مهمّی است که در رابطه با مسالة روزه، در آیات قرآن و احادیث معصومین مورد توجّه قرار گرفته و بر آن تأکید شده است که روزه ، بیهوده طراحی و مقرّر نشده است.

اهدافی که روزه می‌تواند انسان را به آن برساند

۱-یکی از اهداف روزه این است که روح بندگی را در انسان مستقر می‌کند؛ یا به عبارت دیگر روزه می‌خواهد یک بندة مؤدّب و شایسته برای پروردگار تربیت کند.

۲- دومین هدفی که روزه می‌تواند انسان را به آن برساند تقواست و کنترل داشتن بر رفتار، اخلاق و افکار و علاقه‌مندی‌های خود. تقوا یک عامل و نیروی کنترل کننده در درون انسان است، مثل ترمز یک اتومبیل که اگر آن عامل بازدارنده نباشد؛ اتومبیل در معرض سقوط در دره‌ها یا برخورد   با اشیاء و افراد است و سوار شدن بر چنین اتومبیلی که ترمز ندارد بسیار خطرناک است. روزه می‌خواهد این روحیة تقوا را در انسان حاکم کند؛ یعنی انسانی را تربیت کند که در برابر بدی، خلاف و خطاها قدرت کنترل بر خویش را دارد. قرآن کریم روزه را زمینه‌ساز نیل به تقوا معرفی می‌کند و می‌فرماید: ای مؤمنان همان‌گونه که برای امّت‌های گذشته روزه واجب شده بود؛ برای شما نیز واجب شد تا شاید از این رهگذر به تقوا نائل شوید.

۳-هدف بعدی که در مصاحبة قبلی به صورت مفصّل به آن پرداختیم؛ روحیة مهمان خدا دیدن خویش در زندگی است و به تبع آن، آداب حضور در مهمانی خدا را در زندگی خود مراعات کردن.

۴- ایجاد روحیة محبت ، صمیمیت و دوستی با خدا از رهگذر تمرین و تکرار رفتار عاشقانة دوستان خدا، هدف دیگری است که روزه در صدد ایجاد آن در فرد است . کسی که فکر و ذکرش پیش خداست و عاشق اوست؛ دیگر رغبتی به خوردن و نوشیدن پیدا نمی کند. روزه نیز رفتار یک عاشق خداست. پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) در اوج و والاترین مرتبة عشق الهی قرار دارند. تحت تأثیر محبت و جذبة عشق الهی در آنان، همة عبادات از جمله روزه، از آنها صادر شده است.

۵- هدف دیگر، ایجاد روحیة صبر در برابر کاستی‌ها و سختی‌هاست. چنانچه یکی از اسامی روزه در قرآن نیز صبر است. انسان روزه‌دار در برابر گرسنگی و تشنگی صبر می‌کند و از این طریق تمرین می‌کند که در برابر محرومیت‌ها و سختی‌ها ناشکیبا نباشد و اظهار ناتوانی و ضعف نکند.

۶- هدف بعد روزه، ایجاد روحیة اخلاص و رفتار بی‌ریا و صادقانه و بدون خودنمایی است. روزه عبادتی است که حاوی عمل خاصی نبوده و نمود خارجی ندارد و لذا تمرینی است برای عمل بدون تظاهر و بی‌ریا انجام دادن. روزه بر پایة نیّت شکل می‌گیرد و باقی می‌ماند. برخلاف سایر عبادات مثل نماز که اگر وسط آن تصمیم بگیریم آن را قطع کنیم؛ اگر در جهت خلاف آن عبادت عملی از ما سر نزند؛ آن عبادت باطل نیست و می‌توانیم تجدید نظر نموده و تصمیم به ادامة عبادت بگیریم، اما به فتوای بسیاری از مراجع تقلید، در روزه اینگونه نیست. اگر وسط روزه نیّت کنیم که روزه‌مان را بخوریم؛ ولو هیچ چیز هم نخورده باشیم؛ روزه باطل است. یعنی روزه با نیت شکل می‌گیرد و با نیت ادامه پیدا می‌کند.

۷- هدف بعد ایجاد روحیة مواسات است. یعنی درد محرومان را حس کردن و به رفع محرومیت آنها کمک کردن. فرد روزه‌دار درد گرسنگی مستمندان و گرسنگان را لمس می‌کند و برای اینکه به رفع محرومیت از آنها کمک کند؛ انگیزة قوی‌تری پیدا می‌کند.

۸- هدف دیگر، روحیة توجّه و دیدن نعمت‌هایی است که انسان در زندگی دارد و به سبب برخورداری از آنها شادمان بودن و قدر آن نعمت ها را شناختن و شاکر خدا بودن به خاطر اینکه آن نعمت‌ها را به انسان عطا کرده است. در روزهای عادی، یعنی در ۱۱ ماه دیگر سال، هر وقت گرسنه شدیم غذا می‌خوریم و هر وقت تشنه می‌شویم می‌توانیم آب بنوشیم و کمتر پیش می‌آید که فکر کنیم این غذا و آبی که می‌خوریم چه نعمت بزرگی است که خدا در اختیار ما قرار داده است. ماه مبارک رمضان ما را در خوردن و آشامیدن محدود می‌کند تا در اثر گرسنگی و تشنگی، قدر آب گوارا و غذاهایی را که خدا در دسترس ما قرار داده است؛ متوجّه شویم و در پی آن، به وجود و اهمیت سایر نعمت‌هایی هم که داریم و از ارزش آنها غافلیم نیز توجّه یابیم.

۹-کسب توانمندی برای شکستن عادت‌ها و اعتیادهای نامناسب در وجود خود، هدف دیگر روزه است. غالب ما به رفتارهایی معتادیم و عادت کرده‌ایم که به کرّات از ما سر زده و در اثر آن خلقیاتی در ما شکل گرفته است و ممکن است برخی از این رفتارها و خلقیات پسندیده نباشد. رسیدن انسان به قدرتی که بتواند عادت‌های رفتاری و اخلاقی بد خود را بشکند و ترک کند؛ یکی از سازندگی های روزه است. ما که عادت کرده‌ایم همیشه صبح و ظهر و شب ، وعده های غذایی مان ترک نشود. همچنین عادت کرده ایم در ساعات معینی بخوابیم یا بیدار شویم. روزه این عادات را می‌شکند و به ما قدرت عادت شکنی می‌دهد.

۱۰- هدف دیگر ، پیدا کردن نگاه دور برد و اقدام های خود را بر اساس نتایج دراز مدت تنظیم کردن است. انسان‌هایی که به اصطلاح فقط تا جلوی بینی خود را می‌بینند و فقط نتایج نزدیک را ملاحظه می‌کنند و بر اساس آن تصمیم میگیرند؛ بعضاً ناچار می‌شوند پیامدهای دوربرد بسیار مهلک و سنگینی را تحمل کنند. امّا اشخاصی که نگاه دور برد و استراتژیک دارند تا دورترین پیامدهای یک رفتار را می‌بینند و براساس آن تصمیم می‌گیرند و اقدام می‌کنند. اینها انسان‌های موفق‌تری هستند. یکی از نکاتی که پیامبر اکرم (ص) در خطبه شعبانیه به آن اشاره می‌کنند همین است. حضرت می‌فرمایند وقتی که روزه دار گرسنه و تشنه می‌شود؛ یاد قیامت و گرسنگی و تشنگی‌هایی که انسان‌ها در صحرای محشر خواهند داشت؛ می‌افتد. پس روزه به ما می‌آموزد تنها به نتایج دنیوی امور توجّه نکنیم و یاد قیامت باشیم و زندگی اخروی خودمان را به خاطر بیاوریم و بدانیم که همه چیز انسان در پرانتز بین تولد و مرگ خلاصه نمی‌شود و لذا هنگام تصمیم‌گیری، با درنظرگرفتن پیامدهای دراز مدت اخروی عمل، تصمیم بگیریم.

تبدیل کردن عید فطر به یک روز شادو بزرگ در ذهن فرزندان

منتهی شدن ماه مبارک رمضان به جشن بزرگ عید فطر به ما می آموزد که کاری کنیم که از ماه مبارک رمضان و از هر دورة عبادی دیگر، در ذهن فرزندان و کودکان و نوجوانان ما یک خاطرة شیرین و خوش باقی بماند. بزرگترها سعی کنند روز عید فطر را برای فرزندانشان به روز شادی تبدیل کنند تا این خاطره در ذهن بچه ها شکل بگیرد که ماه رمضان چقدر دوست‌داشتنی است که در نهایت به جشن بزرگ و زیبایی به نام عید فطر منتهی می‌شود.

یکی از نقص‌هایی که بر خلاف سایر جوامع اسلامی، در جامعة ما وجود دارد کمرنگ بودن جنبة جشن و شادمانی در عیدهای فطر و قربان است.. ما باید وجود این نقص را بپذیریم و خودمان را تصحیح کنیم. در بسیاری از کشورهای اسلامی این دو عید بزرگ را چراغانی می‌کنند؛ جشن می‌گیرند؛ لباس نو می‌خرند و شیرینی می‌دهند. شبیه آن رسومی که ما در عید سنّتی‌مان (عید نوروز) داریم. آنها این کار را در عید فطر و قربان می‌کنند و لذا این دو عید بیشتر از جامعة ما مورد توجّه است. ما متاسفانه به این جنبه کمتر توجه کردیم. جه نیکوست که اگر می‌خواهیم برای فرزندانمان لباسی بخریم؛ یا هدیه‌ای به آنها بدهیم؛ یا جشن و شادمانی به پا کنیم؛ در مناسبت‌های مذهبی انجام دهیم که یک خاطرة شیرین از مناسب‌های مذهبی و فضای دینی و الهی در ذهن و دل کودکان و نوجوانان ما شکل بگیرد. متأسفانه گاهی بزرگترها به گونه‌ای عمل می‌کنند که فرزندان تصور می‌کنند دینداری و فرمانبری از خدا به معنای عبوس و افسرده بودن است.

آموزه‌های مفید و سازنده‌ای که از عید فطر نصیب فرد می‌شود

روزهای پایانی ماه مبارک رمضان و عید فطر آموزه‌های مفید دیگری نیز در بردارد که از آن جمله به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

۱-نباید چنان غرق کار شویم که منجر شدن آن کار به نتیجه را از یاد ببریم. گاهی اوقات فرد آنقدر غرق در کارهای خود است که فراموش می کند که آیا این اقدامات من به نتیجه ای که باید برسد منتهی می‌شود یا نه. انسان روزه‌دار دائماً ارزیابی می‌کند که آیا این نخوردن و نیاشامیدن اهدافی را که باید از روزه تحقق می‌یافت، در من محقق کرده است؟ ما در روایات معصومین داریم که مواظب باشید بهرة شما از روزه گرفتن فقط گرسنگی و تشنگی نباشد؛ بلکه ببینید آنچه از سازندگی ها که روزه باید در وجود شما تحقق ببخشد، در حال محقق شدن است.

۲-آموزة بسیار ارزشمند دیگر که خصوصاً در دعاهای پایانی ماه مبارک رمضان، از سوی معصومین خیلی به آن تاکید شده؛ این است که یاد بگیریم خودمان را بی عیب و نقص نپنداریم و ایرادات کار خودمان را ببینیم و بپذیریم و اقرار کنیم. در دعاهای روزهای آخرماه مبارک رمضان این تعابیر دیده می‌شود که خدایا تو می‌دانی که ما چگونه این ماه رمضان را طی کردیم، خطاها و کاستی هایی داشتیم، رفتارمان نارسایی‌هایی داشت؛ خدایا معترفیم به همة اینها و از تو تقاضا داریم که تو آنها را جبران و ترمیم کنی و ما را به خاطر کوتاهی‌ها و تقصیرهایمان ببخشی. خودت کاستی‌های عمل ما را جبران کن. افرادی که به کاستی‌ها و نارسایی‌های خود توجّه می‌کنند و اعتراف می‌نمایند، شانس این را دارند که خود را تصحیح و تکمیل کنند. در دعای وداع ماه رمضان درصحیفة سجادیه درخواست می‌شود که خدایا این ماه رمضان گذشت؛ امّا به ما توفیق بده که ماه رمضان‌های دیگری را در عمرمان تجربه کنیم و وظایف خود را با کیفیت بهتری انجام دهیم.

۳- آموزة دیگری که از رهگذر روزة ماه رمضان می‌توان آموخت این است که بیاموزیم عید و جشن و شادمانی و تبریک گفتن تنها هنگامی معنی دارد که تلاش شخص به نتیجة مطلوب و ارزشمندی منتهی شود. از دو عید بزرگ اسلامی، یکی عید سعید قربان است که در آن موفقیت حضرت ابراهیم(ع) در مبارزه با وسوسه‌های شیطانی در اجرای فرمان خدا در قربانی کردن حضرت اسماعیل(ع) را جشن می‌گیریم که یک انسان توانسته از نظر روح بندگی و ایثار و اخلاص در برابر خدا تا این حد اوج بگیرد. در عید سعید فطر هم موفقیت در طی کردن دوران عبادت و روزه‌داری را جشن می‌گیریم. حضرت علی(ع) می فرمایند: عید فطر برای کسی عید است که خدا روزة او را قبول کرده و پذیرفته و شب زنده‌داری‌های او را مورد سپاس قرار داده است. همچنین منسوب به امیرمؤمنان (ع) است که می‌فرمایند: هر روز که در آن معصیت خدا صورت نگیرد؛ آن روز عید است. و نیز می‌فرمایند: عید برای کسی نیست که لباس نویی برتن کند؛ بلکه عید برای کسی است که با انتخاب های درست و اعمال شایسته، از تهدیدهای الهی و فرجام‌های تلخی که رفتارهای غلط و بی رویه می‌تواند ما را به آن مبتلا کند؛ در امان قرار گرفته باشد. این نکتة بسیار مهمّی است. چون گاهی اوقات در جشن‌ها و شادمانی‌های ما هیچ منطقی وجود ندارد. مثلاً به خاطر واقعه‌ای که یک پدیدة طبیعی و خارج از ارادة انسان است و ما در آن نقشی نداشته ایم؛ جشن می‌گیریم و شادمانی می‌کنیم.

۴- ما از عید فطر در پایان ماه مبارک رمضان باید بیاموزیم که راه عبادت و دیانت به شادمانی ختم می‌شود؛ یعنی کسی اگر راه اطاعت خدا و بندگی او را در پیش بگیرد؛ این راه، او را به شادمانی می‌رساند؛ کما اینکه روزة ماه مبارک رمضان ما را به شادمانی عید فطر می‌رساند. متقابلاً این را هم از عید فطر می‌آموزیم که جشن و شادمانی به معنای ترک کردن و به فراموشی سپردن دین وترک فرمانبری از خدا و عبادت و بندگی او نیست. متأسفانه گاهی افراد به بهانة اینکه مثلاً جشن عروسی یا تولّد است؛ خود را مجاز به غفلت و تخطّی از دستورات خداوند می‌پندارند. پس اگر کسی راه دین و عبادت و طاعت را طی کند، نتیجه‌اش که عید و شادمانی است را می‌بیند و همین طور اگر عیدی هست؛ به معنای ترک عبادت و فراموشی کردن خدا نیست.