انسان کامل مظهر اسم اعظم حقّ متعال

نخستین زاویه‌ی نگاه عرفانی به بحث مهدویّت را با بیان مقدّمه‌ای‌ مورد بررسی قرار می‌دهیم.

هریک از اسماء الهی‌ طالب‌ مظهری در عالم آفرینش است و هیچ اسمی از اسماءالله نیست مگر آنکه نمود و مظهری در این عالم دارد. در تفکّر عرفانی، انسان کامل‌ مظهر تامّ اسم اعظم حضرت حقّ متعال است.

آفرینش و ظهور جهان خلقت‌ چیزی جز تجلّیات حقّ متعال نیست و مراتب این تجلّیّات‌، قوس نزول نامیده می‌شود. ذات مقدّس حقّ متعال که غیب مطلق و عنقاء مُغرِب[i] است، اسم و رسم و تعیّن و تشخّصی ندارد؛ لذا چه برای انسان‌های عادّی‌ و چه برای انبیاء و اولیاء هیچ راهی به معرفت آن وجود ندارد. ذات الهی، چه در عرصه‌ی معرفت عقلانی و چه در وادی شهود باطنی، منطقه‌ی ممنوعه است.

اوّلین تعیّن ذات مقام احدیّت می‌باشد که قائم‌مقامی ذات را در تجلّیّات عهده‌دار است. اوّلین تجلّیِ مقام یا حضرت احدیّت‌ فیض اقدس نامیده می‌شود. در اثر این تجلّی‌، در حضرت علم الهی‌ اسماء و صفات الهی پدیدار شدند که اوّلین جلوه از جلوات حضرت حقّ می‌باشند. اسماء الهی سلسله مراتبی دارند‌ و برخی از آنها‌ مادر و منشأ اسماء متعدّد دیگری هستند‌؛ همانند اسم عالم یا علیم که بسیاری از اسماء خداوند متعال در شعاع این اسم‌ها به وجود آمده‌اند. برای مثال‌، اسماء سمیع و بصیر‌ از شؤونات علم حضرت حقّ هستند؛ علم به شنیدنی‌ها سمع است و علم به دیدنی‌ها بصر؛ ازاین‌رو ریشه‌ی اسماء سمیع و بصیر‌ در اسم علیم نهفته است. بسیاری از اسماء دیگر حضرت حقّ نیز در زیر‌مجموعه‌ی خود اسماء دیگری دارند. اگر این سلسله مراتب را به شکل یک هرم در نظر بگیریم‌، در رأس آنها‌ اسم اعظم حقّ متعال است که همه‌ی اسماء دیگر را تحت پوشش قرار می‌دهد.

در شعاع اسماء الهی‌ طرح جهان خلقت در علم حضرت حقّ و عالم لاهوت پدید آمد که اعیان ثابته خوانده می‌شود؛ همانند یک نقّاش که قبل از کشیدن نقّاشی برروی بوم طرح آن را در ذهن خود ایجاد می‌کند.

همان‌طورکه اسماء الهی مراتبی دارند که در رأس همه‌ی آنها اسم اعظم خداوند است و همان‌گونه ‌که اسم اعظم‌ تمامی اسماء دیگر را تحت پوشش دارد، عین ثابت انسان کامل‌ (طرح علمی انسان کامل در علم حضرت حقّ) که مَجلیٰ و مظهر اسم اعظم حقّ متعال است نیز همین اشراف را بر سایر اعیان دارد و عین ثابت همه‌چیز در عالم هستی تحت پرتو عین ثابت انسان کامل است.

با تجلّی دوم حضرت احدیّت که فیض مقدّس نامیده می‌شود، اعیان در خارج پدیدار ‌شدند و طرح عالم خلقت عملی شد و جهان خلقت‌ که اعیان خارجیّه نامیده می‌شود‌، پدید آمد. در این مرحله‌ ابتدا جبروتیان که در مرتبه‌ی تامّ‌ تجرّدند‌، پدید آمدند و عالم جبروت به وجود آمد. سپس ملکوتیان پدید آمدند و عالم ملکوت ایجاد شد و درنهایت‌ عالم ناسوت که عالم مُلک و طبیعت است‌، به وجود آمد.

اسم اعظم به‌سبب حقیقت عینی خود همان انسان کامل است‌؛ بدین‌معنا که تعیّن اسم اعظم الهی در حضرت علمی، عین ثابت انسان کامل است و تعیّن آن در عالم خارج، خودِ انسان کامل. اوست که خلیفه‌ی خداوند در عالم و همان حقیقت محمّدی است که عین ثابت او در مقام واحدیّت‌، با اسم اعظم متّحد است.

براین‌اساس می‌توان دریافت که از منظر جهان‌بینی عرفانی وجود انسان کامل در عالم هستی‌ امری اجتناب‌ناپذیر است. همان‌طور که حقّ متعال اسمائی دارد و در رأس آنها اسم اعظم است که مستجمع جمیع صفات کمالیّه و جمالیّه و جلالیّه است؛ اسم اعظم، هم در حضرت علمی یا عالم اعیان ثابته باید نماینده و مظهری داشته باشد که عین ثابت انسان کامل است، و هم در عالم اعیان خارجیّه، که خود انسان کامل است. عالم بدون انسان کامل قابل تصوّر نیست. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید‌: قُلِ ادْعُوا اللّٰهَ اَو اِدْعُوا الرَّحْمٰنَ أیّاً مٰا تَدعُوا فَلَهُ الْاَسْمٰاءُ الْحُسْنىٰ:^[ii] بگو خدا را با نام ‌الله‌ یا رحمان یا هر نام دیگری بخوانید‌، پس براى او نیکوترین نام‌ها وجود دارد. و نیز می‌فرماید‌: وَ لِلّٰهِ الْاَسْمٰاءُ الْحُسْنىٰ‏ فَادْعُوهُ بِهٰا:^[iii] و براى خداوند نام‌هاى نیک است؛ پس خدا را به آنها بخوانید. امام صادق علیه السلام در توضیح این آیه‌ی مبارکه فرموده‌اند‌: نَحْنُ وَ اللّٰهِ الْاَسْمٰاءُ الْحُسْنَى الَّتِی لٰا یَقْبَلُ اللّٰهُ مِنَ الْعِبٰادِ عَمَلاً اِلّٰا بِمَعْرِفَتِنٰا:^[iv] به خدا سوگند ما آن نام‌هاى نیکوی خداوند هستیم که خداوند عملى را از بندگان نپذیرد مگر آنکه با شناخت ما همراه باشد.

بنابراین انسان کامل‌ مظهر تامّ اسماء الهی است و از آنجا که تمامی اسماء الهی در اسم اعظم حضرت حقّ جمع شده‌اند‌، انسان کامل‌ مظهر اسم اعظم حضرت حقّ و مظهر تمامی اسماء حُسنای الهی است. عارف از این منظر به وجود حضرت مهدیارواحنافداه معتقد است؛ زیرا محال است بتوان جهان را لحظه‌ای خالی از وجود انسان کامل و مظهر اسم اعظم حقّ متعال تصوّر نمود. در عصر حاضر حضرت بقیّة‌الله الاعظمارواحنافداه این جایگاه را دارند.