مفهوم دقیق و عمیق‌تر غیبت 

واژه‌ی غیبت به دو معنی به کار می‌رود‌؛ یکی غیبت در برابر ظهور و به‌معنای دیده نشدن است؛ مانند غیب و شهادتی که در آیات قرآن به ‌کار رفته است. شَهٰادَة یعنی آنچه که مشهود و قابل دیده شدن است و غَیْب یعنی چیزی که مخفی است و دیده نمی‌شود. معنی دیگر غیبت درمقابل حضور و به‌معنای نبودن در یک مکان است؛ مثل اینکه در کلاس مدارس حاضرغایب می­کنند و می­گویند حسن امروز در کلاس حاضر است؛ حسین غایب است و به مدرسه نیامده است. این غیبت به معنای عدمِ حضور است. در نتیجه از نظر لغوی غیبت به دو معناست: یکی عدم ظهور، دیگری عدم حضور.

باید توجّه داشت که عدم ظهور و دیده نشدن چیزی یا به خود آن چیز باز می‌گردد یا به شخصی که در پی دیدن آن است. در حالت نخست که دیده نشدن به خود چیزی که دیدن آن مورد نظر است باز می‌گردد، یا ناشی از قابل رؤیت نبودن آن چیز است؛ چنان که روح با چشم جسم قابل رؤیت نیست؛ یا ناشی از در پرده قرار گرفتن و مخفی شدن آن چیز و یا معلول دور بودن و از بُرد دید خارج شدن آن چیز می‌باشد.

از جنبه‌ی وجود ظاهری و جسمانی حضرت مهدی(علیه السلام)، خصوصاً در دوران غیبت کبری، هیچ‌یک از معانی دیده‌شدنی نبودن، در پرده بودن و خارج از دسترس دید بودن برای غیبت حضرت حجّتارواحنافداه نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا حجّت‌خدا نه قالب جسمانی را ترک کرده‌اند و حیاتی صرفاً مجرّد و روحانی دارند، که قابل رؤیت نباشند؛ نه پرده و حجابی بر خود کشیده یا در جایی مخفی شده‌اند، که ایشان را نتوان دید؛ و نه از بین مردم بیرون شده و به جایی دوردست سفر کرده‌اند، که از بُرد دید دیگران خارج باشند.

عدم حضور و جدا زیستن حجّت‌خدا از مردم و خارج از دید آنها بودن حضرت مهدی ارواحنا فداه تنها در دوران غیبت صغری مصداق دارد. منظور از غیبت در دوران غیبت صغری‌، دیده نشدن و زندگی مخفیانه به‌دور از چشم و خارج از جمع مردم است. امام رضا(علیه السلام) درباره‌ی این دوران از حیات امام عصرارواحنا‌فداه می‌فرمایند: لٰا یُریٰ جِسـْمُهُ وَ لٰا یُسَمَّی اسـْمُهُ:^[i] پیکرش دیده نمی‌شود و به‌نامش نامیده نمی‌شود. امام هادی‌(علیه السلام) نیز در مورد آن حضرت می‌فرمایند: اِنَّکُمْ لٰا تَرَوْنَ شَخـْصَهُ وَ لٰا یَحِلُّ لَکُمْ بِاسـْمِهِ:^[ii] شما شخص آن حضرت را نمی‌بینید و بردن نام ایشان بر شما جایز نیست. خود حضرت ولیّ‌عصرارواحنا‌فداه در دیدار علیّ‌بن‌ابراهیم‌مهزیاراهوازی به وی فرمودند: اِنَّ اَبِی صَلَّی اللّٰهُ عَلَیـهِ عَهِدَ اِلَیَّ اَنْ لٰا اُوَطِّنَ مِنَ الْاَرْضِ اِلّٰا اَخـْفٰاهٰا وَ اَقـْصٰاهٰا اِسـْرَاراً لِاَمـْرِی وَ تَحـْصِیـْناً لِمَحَلِّی مِنْ مَکٰائِدِ اَهـْلِ الزَّمٰانِ وَ الـْمَرَدَةِ ...:^[iii] پدرم که درود خدا بر او باد، برای مخفی ماندن کارم و محفوظ ماندن محلّ زندگی‌ام از کیدهای مردم زمان و کسانی که راه تمرّد در پیش گرفتند، از من عهد گرفت که جز در مخفی‌ترین و دورترین مکان اقامت نکنم. تعابیری همچون اَلطَّرِیدِ الشَّرِید:^[iv] کسی که از شهر و دیار خویش دور رانده شده است، که درباره‌ی حضرت بقیّـﺔ‌الله‌ارواحنا‌فداه از ائمّه: رسیده است، اگر بر معنای ظاهری حمل شود، به احتمال زیاد، ناظر بر وضعیّت ایشان در دوران غیبت صغری است.

در دوران غیبت کبری‌ غیبت به‌معنای زندگی ناشناس در جامعه و بین مردم و دیده شدن و زندگی طبیعی و معمولی داشتن امام عصرارواحنا‌فداه؛ ولی ناشناس بودن ایشان نزد مردم است. لذا در زیارت آن حضرت گفته می‌شود: اَلسَّلامُ عَلَیـْکَ یَا حُجَّةَ اللّٰهِ الَّتِی لٰا تَخـْفیٰ:^[v] سلام بر تو ای حجّت‌خدا که پنهان و مخفی نیستی. و در دعای ندبه خطاب به آن حضرت گفته می‌شود: بِنَفـْسِی اَنـْتَ مِنْ مُغَیَّبٍ لَمْ یَخـْلُ مِنّٰا؛ بِنَفـْسِی اَنـْتَ مِنْ نٰازِحٍ مٰا نَزَحَ عَنّٰا:^[vi] جانم به فدای تو ای پنهانی که از جمع ما بیرون نیستی! جانم فدای تو ای دور گشته‌ای که از ما دور نیستی! با این وصف امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در عصر غیبت کبریٰ هم حاضرند و هم ظاهر.

امام صادق علیه السلام درباره‌ی حضرت مهدی‌ارواحنا‌فداه در دوران غیبت‌ کبری می‌فرمایند‌: یَرَوْنَهُ وَ لٰا یَعْرِفُونَهُ:^[vii] مردم ایشان را می‌بینند، ولى آن حضرت را نمی‌شناسند. امام باقر‌(علیه السلام) نیز می‌فرمایند‌:‌ یَعْرِفُهُمْ وَ لٰا یَعْرِفُونَهُ:^[viii] مردم را می‌شناسد‌؛ امّا مردم ایشان را نمی‌شناسند.

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند‌: یَمْشِی فِی اَسْوٰاقِهِمْ وَ یَطَأُ فُرُشَهُمْ وَ لٰا یَعْرِفُونَهُ حَتّىٰ یَأذَنَ اللّٰهُ لَهُ اَنْ یُعَرِّفَهُمْ نَفْسَهُ کَمٰا اَذِنَ لِیُوسُفَ حَتّىٰ قٰالَ لَهُ اِخْوَتُهُ «اَءِنَّکَ َلَاَنْتَ یُوسُفُ؟ قٰالَ اَنَا یُوسُفُ‏[ix]»:^[x] در بازارهای مسلمانان رفت‌وآمد می‌کند و وارد مجلس‌های آنها می‌شود و بر فرش‌هایشان قدم می‌نهد؛ ولی آنها او را نمی‌شناسند؛ تا اینکه خدا در‌باره‌ی او اجازه دهد؛ چنانکه به یوسف‌(علیه السلام) اجازه فرمود؛ و آنها [برادران یوسف‌(علیه السلام)‌] به او گفتند:‌ «آیا تو واقعاً خود یوسف هستى؟! گفت: من یوسفم.» زمانی که برادران یوسف‌(علیه السلام) برای دریافت کمک غذایی نزد یوسف‌(علیه السلام) به مصر رفتند‌، او را دیدند و عرضه داشتند‌: یٰا اَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنٰا وَ اَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنٰا بِبِضٰاعَةٍ مُزْجٰاةٍ فَاَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنٰا اِنَّ اللّٰهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ:^[xi] ای عزیز! به ما و خاندان ما سختى و بلای بسیار رسیده و کالاى اندکى آوردیم. تو پیمانه‌های ما را کامل کن و به ما تصدّق و بخشش نمای‌؛ به‌راستى که خداوند بخشندگان را پاداش دهد. آنها یوسف‌(علیه السلام) را نشناختند‌؛ امّا یوسف با نگاه اوّل ایشان را شناخت. مسأله‌ی شناخت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نزد مردم عصر غیبت نیز همانند ماجرای یوسف‌(علیه السلام) و برادرانش است. آن حضرت همه‌ی مردم را می‌بینند و تک‌تک آنها را می‌شناسند‌؛ مردم نیز ایشان را می‌بینند؛ ولی آن حضرت را نمی‌شناسند. پیشتر گفتیم که مگر ما تمام کسانی را که در کوچه و بازار می‌بینیم، می‌شناسیم؟ یا وقتی وارد مجلسی می‌شویم، آیا تک‌تک حاضران و کسانی را که دربین آنها نشسته‌ایم، می‌شناسیم؟ حضور امام زمان‌ارواحنا‌فداه درمیان ما این‌گونه است.

پس منظور از غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در دوران غیبت کبریٰ این نیست که امام پیکر جسمانی خود را ترک کرده و به موجودی مجرّد و صرفاً روحانی تبدیل شده‌اند و قابل دیدن با چشم ظاهر نیستند یا به اقصی نقاط عالم و یا به محلّی چون جابلقا و جابلسا و یا جایی بیرون از عالم مادّه همچون عالم هوروقلیا سفر کرده و از دسترس دید خارج شده‌اند؛ بلکه تنها به این معناست که به امر الهی آن حضرت زندگی ناشناس در بین مردم را اختیار کرده‌اند. غیبت در عصر غیبت کبریٰ یعنی زندگی ناشناس امام‌(علیه السلام) در بین مردم؛ لذا نقل شده که وقتی آن حضرت ظهور می‌کنند، بسیاری از مردم شگفت‌زده می‌گویند: ما ایشان را گاه و بیگاه درمیان خود می‌دیدیم، امّا هرگز ندانستیم که حضرت حجّت‌(علیه السلام) هستند.^[xii]

به تعبیری، در عصر غیبت صغری چون مردم چهره‌ی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در مراسم نماز گزاردن بر پیکر امام عسکری علیه السلام دیده بودند و می‌شناختند، آن حضرت توسط دشمنان قابل شناسایی بودند و لذا زندگی مخفی و بیرون از دید و دسترس مردم را در پیش گرفتند و جز نائبان و برخی از شیعیان خاصّ حضرت بقیّۀالله(ارواحنا فداه) عموم مردم از محلّ اختفا و زندگی آن حضرت خبر نداشتند و امکان دیدن ایشان برای آنها وجود نداشت؛ امّا پس از قریب هفتاد سال از دیده شدن آن حضرت در مراسم نماز بر پیکر مطهّر امام عسکری علیه السلام که کسانی که آن حضرت را دیده بودند، همه از دنیا رفتند و کسی از آنها باقی نماند تا آن حضرت را به چهره بشناسد و چهره‌ی حضرت مهدی ارواحنا فداه نیز از سیمای پنج‌سالگی ایشان تغییر یافته بود و قابل شناسایی نبود، دوران غیبت کبریٰ آغاز شد و آن حضرت زندگی آشکار و ناشناس در بین مردم را در پیش گرفتند.

در بحث معنای غیبت ذکر این نکته لازم به نظر می‌رسد که اگرچه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مانند سایر امامان: ولایت تکوینی دارند و به اذن خداوند متعال‌ می‌توانند در عالم تصرّف کنند و از جمله می‌توانند کاری کنند که در لحظاتی حتّی جسم ایشان هم دیده نشود؛^[xiii] امّا این موضوع‌ ارتباطی با مسأله‌ی غیبت ایشان ندارد؛ زیرا سایر ائمّه: نیز این قدرت را داشتند و در مواردی که مصلحتی ایجاب می‌کرد، این کار را انجام می‌دادند. انجام این کار توسّط امام زمان‌ارواحنا‌فداه امری استثنایی است و نه به غیبت ایشان ارتباطی دارد و نه مختصّ آن حضرت است.