مراتب ظهور باطنی

ظهور باطنی مراتبی دارد؛ کمترین مرتبه آن است که شخص اگرچه حجّت‌خدا را نمی‌بیند، لااقل حسّ حضور را داشته باشد. احساس کند آن حضرت تشریف دارند و مرا می‌بینند و من در محضر و تحت نگاه و نظارت و مراقبت ایشان هستم.

در ظهور حضرت حق هم پایین‌ترین مرتبه همین است که انسان اگر خدا را به دیده‌ی دل نمی‌بیند؛ دست‌کم احساس کند خدا او را می‌بیند. از پیغمبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلّم) و ائمّه: و اولیاء مکرّر نقل شده که: وَ اعْبُدِ اللّٰهَ‏ کَاَنَّکَ‏ تَرٰاهُ‏ فَاِنْ‏ لَمْ‏ تَکُنْ‏ تَرٰاهُ‏ فَاِنَّهُ‏ یَرٰاکَ:[i] و خدا را آن‌گونه عبادت کن که گویی او را می‌بینی؛ امّا اگر او را نمی‌بینی؛ پس او تو را می‌بیند. به بیان دیگر، اگر هنوز به این مرتبه که حضرت حق را ببینی راه نیافته‌ای و پشت حجاب غفلت یا دیگر حجاب‌های ظلمانی و نورانی اسیری، احساس کن آن ذات قدسی تو را می‌بیند. نسبت‌به حجّت‌خدا هم باید احساس حضور و نگاه دائمی ایشان را در تمام لحظات زندگی داشته باشیم. حسِّ حضور مرتبه­ی اوّلِ خارج شدن شخص از غیبت است؛ چه حسِّ حضور حجّت‌خدا، چه حسِّ حضور خودِ خدا و ذات احدیّت.  

در مرتبه‌ی بعد علاوه بر حسّ حضور، شخص خود حضرت را به دیده‌ی دل می‌بیند؛ امّا همزمان دیگر چیزها را هم می‌بیند. به هر جا و هرچه نگاه می‌کند، آنجا و در کنار و همراه آن‌چیز و آن‌کس، در همه‌ی لحظات، آن حضرت را مشاهده می‌کند؛ امّا هنوز غیر را هم می‌بیند.

در دیدن خدا هم مرتبه­ی دوم مرحله­یی است که شخص همراه همه چیز و درون همه چیز حضرت حق را می­بیند؛ مٰا رَأیْتُ شَیْئًا إلّٰا وَ رَأَیْتُ اللّٰهَ قَبْلَهُ وَ بَعْدَهُ وَ مَعَهُ وَ فِیهِ:^[ii] چیزی را ندیدم مگر آن که او را پیش از آن چیز و پس از آن چیز و همراه آن چیز و درون آن چیز مشاهده کردم.

در دیدن حجّت‌خدا هم امر به همین گونه است. هر یک از موجودات عالم آیینه­یی است که بازتابی از جلوه‌ی تامّ اسماء و صفات خداوند در آیینه‌ی تمام‌نمای حضرت حق، یعنی حجّت‌خدا، بر آن پرتو افکنده و در آن جلوه نموده است. لذا در آیینه‌ی وجود هر موجود جلوه‌ای از جمال حجّت‌خدا دیده می­شود.[iii] در این مرتبه همه چیز آیینه می­شود و با هر چیز و همراه هر چیز، آن حضرت دیده می‌شوند.

مرتبه‌ی بالاتر آن است که شخص در مسیر ولایت به‌قدری پیش رود که غیر از حجّت‌خدا هیچ‌چیز و هیچ‌کس را نبیند. هرطرف روبرمی‌گرداند، حجّت‌خدا را ببیند.

شخصی خدمت امام صادق علیه السلام عرض کرد: یَا ابْنَ رَسُولِ اللّٰهِ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ: ای فرزند رسول خدا خودت را به من بشناسان! حضرت به اصحاب دستور دادند دست و پای او را بگیرند و به وسط دریا یا رودی که آنجا بود، بیندازند. او که شنا نمی‌دانست مقداری دست‌وپا زد و بالا و پایین رفت و چند قورت آب خورد؛ آن‌گاه حضرت فرمودند او را بیرون بکشید. او را که بیرون آوردند؛ دوباره عرض کرد: یَابْنَ رَسُولِ اللّٰهِ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ! حضرت دوباره دستور دادند او را در آب بیندازند و همان ماجرا تکرار شد؛ امّا باز هم آرام نگرفت و خواسته‌اش را تکرار کرد. برای بار سوم حضرت دستور دادند او را وسط آب بیفکنند. او آن‌قدر در آب دست‌وپا زد تا به نفس‌های آخر رسید و نزدیک بود غرق شود. به دستور حضرت او را بیرون کشیدند. این‌بار گوشه‌ای نشست و دیگر چیزی نگفت. اصحاب به او گفتند: چرا ساکت شدی و دیگر نمی‌گویی عَرِّفْنِی نَفْسَکَ؟ گفت: آخرین بار که سرم را از آب بیرون آوردم و نفس آخرم بود که اگر پایین می‌رفتم دیگر بالا نمی‌آمدم و می‌مردم، دیدم روی کره‌ی زمین هیچ‌چیز نیست و زمین مثل نقره‌ی خام است و یک سجّاده افتاده است و امام صادق علیه السلام روی آن نشسته‌اند و جز امام صادق علیه السلام هیچ‌چیز در عالم نیست.[iv]

در دیدن خدا نیز بالاترین مرتبه این است که شخص جز خدا هیچ چیز نبیند. در مناجات شعبانیّه به این مرتبه چنین اشاره شده است: فَاَکُونَ لَکَ عٰارِفاً وَ عَن سِوٰاکَ مُنحَرِفاً:[v] تا تو را بشناسم و از هر چه جز تو رویگردان باشم.

پس سالک در سیر انفسی از راه تزکیه و تهذیب و محبّت اهل‌بیت: و حرکت در مسیر رضایت آنان، مراتب ظهور را طی می‌کند و به جایی می‌رسد که جز حجّت‌خدا هیچ نمی‌بیند. ابتدا به حسّ حضور راه می‌یابد؛ سپس همراه هرچیز و درون هرچیز حجّت‌خدا را می‌بیند؛ و در انتهای راه فقط حجّت‌خدا را می‌بیند ولاغیر.

بکوشیم دست‌کم مرتبه‌ی اوّل ظهور را در خود ایجاد کنیم و این احساس را داشته باشیم که آن حضرت همیشه و همه‌جا ناظر ما هستند. لااقل مثل فرد کوری باشیم که نمی‌بیند؛ امّا می‌داند و احساس می‌کند کسی دربرابر او نشسته است و او را نگاه می‌کند.[vi]

تمام عبادت‌ها و تزکیه‌ها برای رسیدن به حسّ حضور است. اگر حسّ حضور دست دهد، زندگی ما لحظه‌ای بی حضور حجّت‌خدا طی نمی‌شود. در محضر حجّت‌خدا می‌نشینیم، می‌ایستیم، می‌خوابیم، می‌خوریم، معامله می‌کنیم، سیاست می‌ورزیم، می‌جنگیم، به درس و تحقیق و تدریس می‌پردازیم، عبادت می‌کنیم و ... . همه‌ی فعّالیّت‌های زندگی ما با این احساس است که حضرت مهدی ارواحنا فداه همراه و کنار ما هستند؛ اگرچه ما کوریم و ایشان را نمی‌بینیم.

البتّه هیچ‌کس کور مادرزاد نیست. انسان در بدو تولّد حجّت‌خدا را می‌بیند. ابابصیر از امام صادق علیه السلام پرسید: چرا گاهی نوزادان بی‌آنکه کسی کاری به آنها داشته باشد، می‌خندند یا گریه می‌کنند؟ حضرت در پاسخ فرمودند: کودک حجّت‌خدا را می‌بیند و حجابی برای او نیست؛ وقتی ایشان را می‌بیند، می‌خندد و وقتی حجّت‌خدا از او غایب می‌شود، بغض و گریه می‌کند.[vii] در این عرصه همه بینا متولّد می‌شویم؛ امّا کوری بر ما عارض می‌شود. اعمال و آمال دیدگان ما را رمد‌آلود و نابینا می‌کند. چنانکه امام سجّاد‌(علیه السلام) به خداوند عرضه می‌دارند: تنها اعمال زشت یا آمال و آرزوهای دنیوی بندگان آنها را در پرده قرار داده و از دیدارت محروم ساخته است.[viii] پیشتر این حدیث را ذکر کردیم که امیرالمؤمنین‌(علیه السلام) می‌فرمایند: وَ اعْلَمُوا اَنَّ الْاَرْضَ لٰا تَخْلُو مِنْ حُجَّةِ اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ سَیُعْمِی خَلْقَهُ عَنْهٰا بِظَلْمِهِمْ وَ جَوْرِهِمْ وَ اِسْرٰافِهِمْ عَلیٰ اَنْفُسِهِمْ:[ix] و بدانید که زمین از حجّت خدای عزّ و جلّ خالی نمی‌ماند و لکن به سبب ظلم و ستم و زیاده‌روی خلایق در زیان رساندن بر خویشتن (گناهان)، خداوند بزودی آنها را از مشاهده‌ی حجّت الهی نابینا می‌سازد. امیدواریم گوشه‌ی ردای آن حضرت به چشم ما تماس یابد و مانند پیراهن یوسف‌(علیه السلام) که یعقوب نبی(علیه السلام) را پس از سال‌ها کوری، بینا کرد؛ ما را شفا دهد. امّا حال که نابیناییم، بکوشیم با احساس حضور و با به‌حساب آوردن حضور حضرت حجّت‌(علیه السلام) و با استشمام عطر ایشان زندگی کنیم. اگر این راه را طی کردیم، به یاری خداوند به مراتب بعد هم نائل خواهیم شد و سر از فضای شهود بیرون می‌آوریم و حضور بهجت‌آفرین حضرت بقیۀ‌الله‌ارواحنا‌فداه را در فضای عالم هستی مشاهده می‌کنیم.

ظهور فردی مقدّمه‌ی ظهور عمومی است؛ اینکه امام کاظم‌(علیه السلام) فرمودند حضرت مهدیارواحنافداه به سیصدوسیزده یار نیاز دارند؛[x] آیا می‌شود کسی یار برجسته‌ی آن حضرت باشد و ایشان را نبیند؟ سیصدوسیزده نفر ابتدا باید به ظهور انفسی نائل شوند و از لاک غیبت بیرون آیند و به فضای نورانی و معطّر ظهور راه پیدا کنند و به‌گونه‌ای پرورش یابند که در عالَم جز آن حضرت چیزی نبینند؛ تا پس از آن، ظهور آفاقی رخ دهد و قیام حضرت برای حاکمیّت توحید و عدالت و نیکی و امنیّت و پاکی و محبّت واقع شود.

به لحاظ دیگر نیز دیدار باطنی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف مراتبی دارد. این مراتب شامل رؤیا، مکاشفه‌، مشاهده و درنهایت معاینه است.

مرتبه‌ی معاینه‌ دیدن حقیقت آن حضرت در اوج کمال شهود است که امر بسیار خطیری است. ممکن است شخص در رؤیا یا مکاشفه یا مشاهده حضرت حجّت‌(علیه السلام) را ببیند؛ امّا این دیدار صددرصد و ناب نیست. دیدار واقعی دیدار بالمعاینه[xi] است که آمادگی خاصّ و فوق‌العاده‌ای می‌طلبد.[xii] دیدن حقیقت نورانیّه‌ی امام عصرارواحنافداه بالمعاینه همان است که امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرموده‎‌اند: معرفت من به نورانیّت معرفت خداوند عزّوجلّ است.[xiii]