حسن ختام فصل غیبت و دیدار

در پایان این فصل حدیثی از امام صادق علیه السلام را که ناظر بر شرایط دوران غیبت کبرای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و حال یک منتظر حقیقی در آن دوران و حاوی نکات دقیق و ظریفی در زمینه‌ی غیبت آن حضرت است، ذکر می‌کنیم.

عَنْ سَدِیرٍ الصَّیْرَفِیِّ قٰالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ وَ أَبُو بَصِیرٍ وَ أَبٰانُ بْنُ تَغْلِبَ عَلىٰ مَوْلٰانٰا أَبِی عَبْدِ اللّٰهِ الصّٰادِقِ‌(علیه السلام) فَرَأَیْنٰاهُ جٰالِساً عَلَى التُّرَابِ وَ عَلَیْهِ مِسْحٌ خَیْبَرِیٌ‏ مُطَوَّقٌ بِلٰا جَیْبٍ مُقَصَّرُ الْکُمَّیْنِ وَ هُوَ یَبْکِی بُکٰاءَ الْوٰالِهِ الثَّکْلىٰ ذٰاتِ الْکَبِدِ الْحَرّىٰ قَدْ نٰالَ الْحُزْنُ مِنْ وَجْنَتَیْهِ وَ شٰاعَ التَّغْیِیرُ فِی عٰارِضَیْهِ وَ أَبْلَى الدُّمُوعُ مَحْجِرَیْهِ‏ وَ هُو یَقُولُ: سَیِّدِی غَیْبَتُکَ نَفَتْ رُقٰادِی وَ ضَیَّقَتْ عَلَیَّ مِهٰادِی وَ ابْتَزَّتْ مِنِّی رٰاحَةَ فُؤَادِی. سَیِّدِی غَیْبَتُکَ أَوْصَلَتْ مُصٰابِی بِفَجٰائِعِ الْاَبَدِ وَ فَقْدُ الْوٰاحِدِ بَعْدَ الْوٰاحِدِ یُفْنِی الْجَمْعَ وَ الْعَدَدَ. فَمٰا أُحِسُّ بِدَمْعَةٍ تَرْقىٰ مِنْ عَیْنِی وَ أَنِینٍ یَفْتُرُ مِنْ صَدْرِی عَنْ دَوٰارِجِ الرَّزایٰا وَ سَوٰالِفِ الْبَلٰایٰا اِلّٰا مُثِّلَ بِعَیْنِی عَنْ غَوٰابِرِ أَعْظَمِهٰا وَ أَفْضَعِهٰا وَ بَوٰاقِی أَشَدِّهٰا وَ أَنْکَرِهٰا وَ نَوٰائِبَ مَخْلُوطَةٍ بِغَضَبِکَ وَ نَوٰازِلَ مَعْجُونَةٍ بِسَخَطِکَ.

قٰالَ سَدِیرٌ: فَاسْتَطٰارَتْ عُقُولُنٰا وَلَهاً وَ تَصَدَّعَتْ قُلُوبُنٰا جَزَعاً مِنْ ذٰلِکَ الْخَطْبِ الْهٰائِلِ وَ الْحٰادِثِ الْغٰائِلِ‏ وَ ظَنَنّٰا أَنَّهُ سَمَتَ لِمَکْرُوهَةٍ قٰارِعَةٍ أَوْ حَلَّتْ بِهِ مِنَ الدَّهْرِ بٰائِقَةٌ؛ فَقُلْنٰا لٰا أَبْکَى اللّٰهُ یَا ابْنَ خَیْرِ الْوَرىٰ عَیْنَیْکَ! مِنْ أَیَّةِ حٰادِثَةٍ تَسْتَنْزِفُ دَمْعَتَکَ‏ وَ تَسْتَمْطِرُ عَبْرَتَکَ وَ أَیَّةُ حٰالَةٍ حَتَمَتْ عَلَیْکَ هٰذَا الْمَأْتَمَ؟

قَٰالَ: فَزَفَرَ الصّٰادِقُ‌(علیه السلام) زَفْرَةً انْتَفَخَ مِنْهٰا جَوْفُهُ وَ اشْتَدَّ عَنْهٰا خَوْفُهُ وَ قٰالَ: وَیْلَکُمْ‏ نَظَرْتُ فِی کِتٰابِ الْجَفْرِ صَبِیحَةَ هـٰذَا الْیَوْمِ وَ هُوَ الْکِتٰابُ الْمُشْتَمِلُ عَلىٰ عِلْمِ الْمَنٰایٰا وَ الْبَلٰایٰا وَ الرَّزٰایٰا وَ عِلْمِ مٰا کٰانَ وَ مٰا یَکُونُ إِلىٰ یَوْمِ الْقِیٰامَةِ الَّذِی خَصَّ اللّٰهُ بِهِ مُحَمَّداً وَ الْاَئِمَّةَ مِنْ بَعْدِهِ: وَ تَأَمَّلْتُ مِنْهُ مَوْلِدَ قَٰائِمِنٰا وَ غِیبَتَهُ وَ إِبْطٰاءَهُ وَ طُولَ عُمُرِهِ وَ بَلْوَى الْمُؤْمِنِینَ فِی ذٰلِکَ الزَّمٰانِ وَ تَوَلُّدَ الشُّکُوکِ فِی قُلُوبِهِمْ مِنْ طُولِ غَیْبَتِهِ وَ ارْتِدٰادَ أَکْثَرِهِمْ عَنْ دِینِهِمْ وَ خَلْعَهُمْ رِبْقَةَ الْإِسْلٰامِ مِنْ أَعْنٰاقِهِمُ الَّتِی قٰالَ اللّٰهُ تَقَدَّسَ ذِکْرُهُ‏ «وَ کُلَّ إِنسٰانٍ أَلْزَمْناهُ طٰائِرَهُ فِی عُنُقِهِ[i]»‏ یَعْنِی الْوَلٰایَةَ؛ فَأَخَذَتْنِی الرِّقَّةُ وَ اسْتَوْلَتْ عَلَیَّ الْاَحْزٰانُ.

فَقُلْنٰا: یَا ابْنَ رَسُولِ اللّٰهِ کَرِّمْنٰا وَ فَضِّلْنٰا بِإِشْرٰاکِکَ إِیّٰانٰا فِی بَعْضِ مٰا أَنْتَ تَعْلَمُهُ مِنْ عِلْمِ ذٰلِکَ.

قٰالَ: إِنَّ اللّٰهَ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالىٰ أَدٰارَ لِلْقٰائِمِ مِنّٰا ثَلٰاثَةً أَدٰارَهٰا فِی ثَلٰاثَةٍ مِنَ الرُّسُلِ. قَدَّرَ مَوْلِدَهُ تَقْدِیرَ مَوْلِدِ مُوسىٰ‌(علیه السلام) وَ قَدَّرَ غَیْبَتَهُ تَقْدِیرَ غَیْبَةِ عِیسىٰ‌(علیه السلام) وَ قَدَّرَ إِبْطٰاءَهُ تَقْدِیرَ إِبْطٰاءِ نوح(علیه السلام) وَ جَعَلَ لَهُ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ عُمُرَ الْعَبْدِ الصّٰالِحِ أَعْنِی الْخضر(علیه السلام) دَلِیلاً عَلىٰ عُمُرِهِ.

فَقُلْنٰا لَهُ: اکْشِفْ لَنٰا یَا ابْنَ رَسُولِ اللّٰهِ عَنْ وُجُوهِ هَذِهِ الْمَعٰانِی.

قٰالَ‌(علیه السلام): أَمّٰا مَوْلِدُ مُوسىٰ‌(علیه السلام) فَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَمّٰا وَقَفَ عَلىٰ أَنَّ زَوٰالَ مُلْکِهِ عَلىٰ یَدِهِ أَمَرَ بِإِحْضٰارِ الْکَهَنَةِ فَدَلُّوهُ عَلىٰ نَسَبِهِ وَ أَنَّهُ یَکُونُ مِنْ بَنِی إِسْرٰائِیلَ وَ لَمْ یَزَلْ یَأْمُرُ أَصْحٰابَهُ بِشَقِّ بُطُونِ الْحَوٰامِلِ مِنْ نِسٰاءِ بَنِی إِسْرٰائِیلَ حَتّىٰ قَتَلَ فِی طَلَبِهِ نَیِّفاً وَ عِشْرِینَ أَلْفَ مَوْلُودٍ وَ تَعَذَّرَ عَلَیْهِ الْوُصُولُ إِلىٰ قَتْلِ مُوسىٰ‌(علیه السلام) بِحِفْظِ اللّٰهِ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالىٰ إِیّٰاهُ وَ کَذٰلِکَ بَنُو أُمَیَّةَ وَ بَنُو الْعَبّٰاسِ لَمّٰا وَقَفُوا عَلىٰ أَنَّ زَوٰالَ مُلْکِهِمْ وَ مُلْکِ اْلأُمَرٰاءِ وَ الْجَبٰابِرَةِ مِنْهُمْ عَلىٰ یَدِ الْقٰائِمِ مِنّٰا نٰاصَبُونَا الْعَدٰاوَةَ وَ وَضَعُوا سُیُوفَهُمْ فِی قَتْلِ آلِ الرسول(صلی الله علیه و آله و سلّم)‏ وَ إِبٰادَةِ نَسْلِهِ طَمَعاً مِنْهُمْ فِی الْوُصُولِ إِلىٰ قَتْلِ الْقٰائِمِ وَ یَأْبَى اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَکْشِفَ أَمْرَهُ لِوٰاحِدٍ مِنَ الظَّلَمَةِ اِلّٰا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ‏ ... وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ‏.

وَ أَمّٰا غَیْبَةُ عِیسىٰ‌(علیه السلام) فَإِنَّ الْیَهُودَ وَ النَّصٰارَى اتَّفَقَتْ عَلىٰ أَنَّهُ قُتِلَ فَکَذَّبَهُمُ اللّٰهُ جَلَّ ذِکْرُهُ بِقَوْلِهِ‏ «وَ مٰا قَتَلُوهُ وَ مٰا صَلَبُوهُ وَ لٰکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ[ii]»‏ کَذٰلِکَ غَیْبَةُ الْقٰائِمِ فَإِنَّ الْأُمَّةَ سَتُنْکِرُهٰا لِطُولِهٰا، وَ قٰائِلٌ یَهْذِی بِأَنَّهُ لَمْ یُولَدْ وَ قٰائِلٍ یَقُولُ اِنَّهُ مٰاتَ وَ قٰائِلٍ یَکـْفُرُ بِقَوْلِهِ اِنَّ حٰادِیَ عَشَرَنٰا کٰانَ عَقِیماً وَ قٰائِلٍ یَقُولُ إِنَّه‏ یَتَعَدّىٰ إِلىٰ ثَلٰاثَةَ عَشَرَ وَ صٰاعِداً وَ قٰائِلٍ یَعْصِی اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِقَوْلِهِ إِنَّ رُوحَ الْقٰائِمِ یَنْطِقُ فِی هَیْکَلِ غَیْرِهِ.

وَ أَمّٰا إِبْطٰاءُ نوح(علیه السلام) فَإِنَّهُ لَمَّا اسْتُنْزِلَتِ الْعُقُوبَةُ عَلىٰ قَوْمِهِ مِنَ السَّمٰاءِ، بَعَثَ اللّٰهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرُّوحَ الْاَمِینَ‌(علیه السلام) بِسَبْعِ نَوَیٰاتٍ، فَقٰالَ یَا نَبِیَّ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالىٰ یَقُولُ لَکَ إِنَّ هـٰؤُلٰاءِ خَلٰائِقِی وَ عِبٰادِی وَ لَسْتُ أُبِیدُهُمْ بِصٰاعِقَةٍ مِنْ صَوٰاعِقِی اِلّٰا بَعْدَ تَأْکِیدِ الدَّعْوَةِ وَ إِلْزٰامِ الْحُجَّةِ؛ فَعٰاوِدِ اجْتِهٰادَکَ فِی الدَّعْوَةِ لِقَوْمِکَ فَإِنِّی مُثِیبُکَ عَلَیْهِ وَ اغْرِسْ هٰذِهِ النَّوىٰ فَإِنَّ لَکَ فِی نَبٰاتِٰها وَ بُلُوغِهٰا وَ إِدْراکِهٰا إِذٰا أَثْمَرَتِ الْفَرَجَ وَ الْخَلٰاصَ فَبَشِّرْ بِذٰلِکَ مَنْ تَبِعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ. فَلَمّٰا نَبَتَتِ الْاَشْجٰارُ وَ تَأَزَّرَتْ وَ تَسَوَّقَتْ وَ تَغَصَّنَتْ وَ أَثْمَرَتْ وَ زَهَا التَّمْرُ عَلَیْهٰا بَعْدَ زَمٰانٍ طَوِیلٍ اسْتَنْجَزَ مِنَ اللّٰهِ سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالىٰ الْعِدَةَ؛ فَأَمَرَهُ اللّٰهُ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالىٰ أَنْ یَغْرِسَ مِنْ نَوىٰ تِلْکَ الْاَشْجٰارِ وَ یُعٰاوِدَ الصَّبْرَ وَ اِلْاجْتِهٰادَ وَ یُؤَکِّدَ الْحُجَّةَ عَلىٰ قَوْمِهِ. فَأَخْبَرَ بِذٰلِکَ الطَّوائِفَ الَّتِی آمَنَتْ بِهِ فَارْتَدَّ مِنْهُمْ ثَلٰاثُمِائَةِ رَجُلٍ وَ قٰالُوا لَوْ کٰانَ مٰا یَدَّعِیهِ نُوحٌ حَقّاً لَمٰا وَقَعَ فِی وَعْدِ رَبِّهِ خُلْفٌ. ثُمَّ إِنَّ اللّٰهَ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالىٰ لَمْ یَزَلْ یَأْمُرُهُ عِنْدَ کُلِّ مَرَّةٍ بِأَنْ یَغْرِسَهٰا مَرَّةً بَعْدَ أُخْرىٰ إِلىٰ أَنْ غَرَسَهٰا سَبْعَ مَرّٰاتٍ. فَمٰا زٰالَتْ تِلْکَ الطَّوٰائِفُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ تَرْتَدُّ مِنْهُ طٰائِفَةٌ بَعْدَ طٰائِفَةٍ إِلىٰ أَنْ عٰادَ إِلىٰ نَیِّفٍ وَ سَبْعِینَ رَجُلاً فَأَوْحَى اللّٰهُ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالىٰ عِنْدَ ذٰلِکَ إِلَیْهِ وَ قٰالَ یَا نُوحُ اْلآنَ أَسْفَرَ الصُّبْحُ عَنِ اللَّیْلِ لِعَیْنِکَ حِینَ صَرَّحَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ وَ صَفَا الْاَمْرُ وَ الْإِیمٰانُ مِنَ الْکَدَرِ بِارْتِدٰادِ کُلِّ مَنْ کٰانَتْ طِینَتُهُ خَبِیثَةً. فَلَوْ أَنِّی أَهْلَکْتُ الْکُفّٰارَ وَ أَبْقَیْتُ مَنْ قَدِ ارْتَدَّ مِنَ الطَّوٰائِفِ الَّتِی کٰانَتْ آمَنَتْ بِکَ لَمٰا کُنْتُ صَدَّقْتُ وَعْدِیَ السّٰابِقَ لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ أَخْلَصُوا التَّوْحِیدَ مِنْ قَوْمِکَ وَ اعْتَصَمُوا بِحَبْلِ نُبُوَّتِک‏ بِأَنْ أَسْتَخْلِفَهُمْ فِی الْاَرْضِ وَ أُمَکِّنَ لَهُمْ دِینَهُمْ وَ أُبَدِّلَ خَوْفَهُمْ بِالْاَمْنِ لِکَیْ تَخْلُصَ الْعِبٰادَةُ لِی بِذَهَابِ الشَّکِّ‏ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ کَیْفَ یَکُونُ الْاِسْتِخْلٰافُ وَ التَّمْکِینُ وَ بَدَلُ الْخَوْفِ بِالْاَمْنِ مِنِّی لَهُمْ مَعَ مَا کُنْتُ أَعْلَمُ مِنْ ضَعْفِ یَقِینِ الَّذِینَ ارْتَدُّوا وَ خُبْثِ طِیْنِهِمْ [طِینَتِهِمْ‏] وَ سُوءِ سَرٰائِرِهِمُ الَّتِی کٰانَتْ نَتٰائِجَ النِّفٰاقِ وَ سُنُوحَ الضَّلٰالَةِ. فَلَوْ أَنَّهُمْ تَسَنَّمُوا مِنِّی الْمُلْکَ‏ الَّذِی أُوتِیَ الْمُؤْمِنِینَ وَقْتَ الْاِسْتِخْلٰافِ إِذٰا أَهْلَکْتُ أَعْدٰاءَهُمْ لَنَشَقُوا رَوٰائِحَ صِفٰاتِهِ وَ لَاسْتَحْکَمَتْ سَرٰائِرُ نِفٰاقِهِمْ‏ [وَ] تَأَبَّدَتْ حِبٰالُ ضَلٰالَةِ قُلُوبِهِمْ وَ لَکٰاشَفُوا إِخْوانَهُمْ بِالْعَدٰاوَةِ وَ حٰارَبُوهُمْ عَلىٰ طَلَبِ الرِّئٰاسَةِ وَ التَّفَرُّدِ بِالْاَمْرِ وَ النَّهْیِ وَ کَیْفَ یَکُونُ التَّمْکِینُ فِی الدِّینِ وَ انْتِشٰارُ الْاَمْرِ فِی الْمُؤْمِنِینَ مَعَ إِثٰارَةِ الْفِتَنِ وَ إِیقٰاعِ الْحُرُوبِ کَلّٰا «وَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنٰا وَ وَحْیِنٰا^[iii]» قٰالَ الصّٰادِقُ‌(علیه السلام): وَ کَذٰلِکَ الْقٰائِمُ فَإِنَّهُ تَمْتَدُّ أَیّٰامُ غَیْبَتِهِ لِیُصَرِّحَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ وَ یَصْفُوَ الْإِیمٰانُ مِنَ الْکَدَرِ بِارْتِدٰادِ کُلِّ مَنْ کٰانَتْ طِینَتُهُ خَبِیثَةً مِنَ الشِّیعَةِ الَّذِینَ یُخْشىٰ عَلَیْهِمُ النِّفٰاقُ إِذٰا أَحَسُّوا بِالْاِسْتِخْلٰافِ وَ التَّمْکِینِ وَ الْاَمْنِ الْمُنْتَشِرِ فِی عَهْدِ الْقٰائِمِ‌(علیه السلام).

قٰالَ الْمُفَضَّلُ فَقُلْتُ: یَا ابْنَ رَسُولِ اللّٰهِ فَإِنَّ هٰذِهِ النَّوٰاصِبَ تَزْعُمُ أَنَّ هـٰذِهِ اْلآیَةَ[iv] نَزَلَتْ فِی أَبِی بَکْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمانَ وَ علی(علیه السلام).

فَقٰالَ: لٰا یَهْدِی اللّٰهُ قُلُوبَ النّٰاصِبَةِ. مَتىٰ کٰانَ الدِّینُ الَّذِی ارْتَضٰاهُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ مُتَمَکِّناً بِانْتِشٰارِ الْاَمْنِ‏ فِی اْلأُمَّةِ وَ ذَهٰابِ الْخَوْفِ مِنْ قُلُوبِهٰا وَ ارْتِفٰاعِ الشَّکِّ مِنْ صُدُورِهٰا فِی عَهْدِ وٰاحِدٍ مِنْ هـٰؤُلٰاءِ وَ فِی عَهْدِ علی(علیه السلام) مَعَ ارْتِدٰادِ الْمُسْلِمِینَ وَ الْفِتَنِ الَّتِی تَثُورُ فِی أَیّٰامِهِمْ وَ الْحُرُوبِ الَّتِی کٰانَتْ تَنْشَبُ بَیْنَ الْکُفّٰارِ وَ بَیْنَهُمْ؟ ثُمَّ تَلَا الصّٰادِقُ‌(علیه السلام)‏ «حَتّیٰ إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جٰاءَهُمْ نَصْرُنٰا[v]»

وَ أَمَّا الْعَبْدُ الصّٰالِحُ أَعْنِی الْخضر(علیه السلام) فَإِنَّ اللّٰهَ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالىٰ مٰا طَوَّلَ عُمُرَهُ لِنُبُوَّةٍ قَدَّرَهٰا لَهُ وَ لٰا لِکِتٰابٍ یُنَزِّلُهُ عَلَیْهِ وَ لٰا لِشَرِیعَةٍ یَنْسَخُ بِهٰا شَرِیعَةَ مَنْ کٰانَ قَبْلَهُ مِنَ الْاَنْبِیٰاءِ وَ لٰا لِإِمٰامَةٍ یُلْزِمُ عِبٰادَهُ الْاقْتِدٰاءَ بِهٰا وَ لٰا لِطٰاعَةٍ یَفْرِضُهٰا لَهُ. بَلىٰ إِنَّ اللّٰهَ تَبٰارَکَ وَ تَعٰالىٰ لَمّٰا کٰانَ فِی سٰابِقِ عِلْمِهِ أَنْ یُقَدِّرَ مِنْ عُمُرِ الْقٰائِمِ‌(علیه السلام) فِی أَیّٰامِ غَیْبَتِهِ مٰا یُقَدِّرُ وَ عَلِمَ مٰا یَکُونُ مِنْ إِنْکٰارِ عِبٰادِهِ بِمِقْدٰارِ ذٰلِکَ الْعُمُرِ فِی الطُّولِ، طَوَّلَ عُمُرَ الْعَبْدِ الصّٰالِحِ فِی غَیْرِ سَبَبٍ یُوجِبُ ذٰلِکَ اِلّٰا لِعِلَّةِ الْاِسْتِدْلٰالِ بِهِ عَلىٰ عُمُرِ الْقٰائِمِ‌(علیه السلام) وَ لِیَقْطَعَ بِذٰلِکَ حُجَّةَ الْمُعٰانِدِینَ «لِئَلّٰا یَکُونَ لِلنّٰاسِ عَلَى اللّٰهِ حُجَّةٌ[vi]».^[vii]

سدیر صیرفی گوید: من و مفضّل بن عمر و ابو بصیر و ابان بن تغلب بر مولایمان امام صادق علیه السلام وارد شدیم و دیدیم که بر خاک نشسته و جُبّه‌ی خیبرى طوقدار بى‏گریبان با آستین کوتاهى در بر او بود و مانند مادر فرزند مرده‌ی شیداى جگر سوخته‏اى مى‏گریست و اندوه تا وجناتش رسیده و گونه‏هایش دگرگون شده و دیدگانش پر از اشک گردیده است و مى‏گوید: اى آقاى من! غیبت تو خواب از دیدگانم ربوده و بسترم را بر من تنگ ساخته و آسایش قلبم را از من سلب نموده است. اى آقاى من! غیبت تو اندوه مرا به فجایع ابدى پیوند داده و فقدان یکى پس از دیگرى، جمع و شمار را نابود کرده است. من اشکى را که از دیدگانم بر گریبانم روان است و ناله‏اى را که از مصائب و بلایاى گذشته از سینه‏ام سر مى‏کشد، دیگر احساس نمى‏کنم؛ جز آنچه را که در برابر دیدگانم مجسّم است و از همه‌ی گرفتاریها بزرگ‌تر و جانگدازتر و سخت‏تر و ناآشناتر است؛ ناملایماتى که با غضب تو در آمیخته و مصائبى که با خشم تو عجین شده است.

سدیر گوید: چون امام صادق علیه السلام را در چنین حالى دیدیم، از شدّت وَلَه عقل از سرمان پرید و به واسطه‌ی آن رخداد هائل و پدیده‌ی وحشتناک و از شدّت جزع، قلوبمان چاک‌چاک گردید و پنداشتیم که آن نشانه‌ی مکروهى کوبنده و یا مصیبتى از مصائب روزگار است که بر وى نازل شده است. گفتیم: اى فرزند بهترین خلایق! چشمانت گریان مباد! از چه حادثه‏اى اشکتان روان و سرشک از دیدگانتان ریزان است؟ و کدام حالتى است که این ماتم را بر شما تحمیل کرده است؟

گوید: امام صادق علیه السلام نفس عمیقى کشید که بر اثر آن درونش برآمد و هراسش افزون شد و فرمود: واى بر شما! صبح امروز در کتاب جفر مى‏نگریستم و آن کتابى است که مشتمل است بر علم منایا و بلایا و مصائب عظیمه و علم آنچه در گذشته بوده و آنچه تا روز قیامت خواهد بود، همان کتابى که خداى تعالى آن را به محمّد و ائمّه‌ی پس از او: اختصاص داده است. در فصولى از آن تأمّل کردم در زمینه‌ی میلاد قائم ما و غیبتش و تأخیر کردن و طول عمرش و ابتلای مؤمنان در آن زمان و پیدایش شک‌ها در قلوب آنها به واسطه‌ی طول غیبت و مرتد شدن آنها از دینشان و برکندن رشته‌ی اسلام را از گرد‌ن‌هایشان، که خداى تعالى فرموده است: «‏ نتیجه‌ی عمل هر انسانی را بر گردنش آویختیم.^[viii]» که مقصود از آن ولایت است. پس از آنکه در آن فصول‏ نگریستم، رقّتى مرا فرا گرفت و اندوه بر من مستولى شد.

گفتیم: اى فرزند رسول خدا! ما را مشرّف و گرامى بدار و در بعضى از آنچه در این باب مى‏دانى، شریک گردان!

فرمود: خداى تعالى در قائم ما سه خصلت جارى ساخته که آن خصلت‌ها در سه تن از پیامبران نیز جارى بوده است: مولدش را چون مولد موسى و غیبتش را مانند غیبت عیسى و تأخیر کردنش را مانند تأخیر کردن نوح مقدّر کرده است و بعد از آن، عمر عبد صالح ـ یعنى خضر(علیه السلام)ـ را دلیلى بر عمر او قرار داده است.

به آن حضرت گفتیم: اى فرزند رسول خدا! اگر ممکن است وجوه این معانى را براى ما توضیح دهید.

فرمود: امّا تولّد موسى(علیه السلام)، چون فرعون واقف شد زوال پادشاهى او به دست موسى است، دستور داد کاهنان را حاضر کنند و آنها وى را از نسب موسى آگاه کردند و گفتند که وى از بنى‌اسرائیل است. فرعون به کارگزاران خود دستور مى‏داد شکم زنان باردار بنى‌اسرائیل را پاره کنند و حدود بیست و چند هزار نوزاد را کشت؛ امّا نتوانست به کشتن موسى(علیه السلام) دست یابد؛ زیرا او در حفظ و حمایت خداى تعالى بود. بنى امیّه و بنى عبّاس نیز چنین‏اند. وقتى واقف شدند که زوال پادشاهى آنها و پادشاهى امیران و ستمگران آنها به دست قائم ماست؛ با ما به دشمنى برخاستند و در قتل آل رسول: و نابودى نسل او شمشیر کشیدند، به طمع آنکه بر قتل قائم دسترسى پیدا کنند؛ امّا خداى تعالى اِبا دارد که امر خود را بر یکى از ظلمه مکشوف سازد و نور خود را کامل مى‏کند، گر چه مشرکان را ناخوش آید.

امّا غیبت عیسى(علیه السلام)، یهود و نصارى اتّفاق کردند که او کشته شده است؛ امّا خداى تعالى با این قول خود آنان را تکذیب فرمود: «و او را نکشتند و به صلیب نیاویختند؛ لکن دیگری را با او اشتباه گرفتند.^[ix]» و غیبت قائم نیز چنین است؛ زیرا این امّت به واسطه‌ی طول مدّتش آن را انکار مى‏کند. پس گوینده‏اى به هذیان گوید: او متولّد نشده است و گوینده‏اى دیگر گوید: او مرده است و گوینده‏اى دیگر این کلام کفرآمیز را گوید که: یازدهمینِ ما ائمّه عقیم بوده است و گوینده‏اى دیگر با این کلام از دین خارج شود که: تعداد ائمّه به سیزده و یا بیشتر رسیده است و گوینده‏اى دیگر به‏ نافرمانى خداى تعالى پرداخته و گوید: روح قائم در جسد دیگرى سخن مى‏گوید.

امّا تأخیر کردن نوح(علیه السلام) چنین است که چون از خداوند براى قوم خود طلب عقوبت کرد، خداى تعالى روح‌الأمین(علیه السلام) را با هفت هسته‌ی خرما به نزد وى فرستاد و به او گفت: اى پیامبر خدا! خداى تعالى به تو مى‏گوید: اینها خلایق و بندگان من هستند و آنها را با صاعقه‏اى از صواعق خود نابود نمى‏کنم مگر پس از تأکید کردن دعوت و الزام ساختن حجّت. پس بار دیگر در دعوت قومت تلاش کن که من به تو ثواب خواهم داد و این هسته‏ها را بکار و فرج و خلاص تو آنگاه است که آنها بروید و بزرگ شود و میوه به بار آورد و این مژده را به مؤمنان پیرو خود بده. چون پس از زمانى طولانى درخت‌ها روئید و پوست گرفت و داراى ساقه و شاخه شد و میوه داد و به بار نشست، نوح از خداى تعالى درخواست کرد که وعده را عملى سازد؛ امّا خداى تعالى فرمان داد که هسته‌ی آن درخت‌ها را بکارد و دوباره صبر و تلاش کند و حجّت را بر قومش تأکید کند. او نیز آن را به طوائفى که به او ایمان آورده بودند گزارش کرد و سیصد تن از آنان از دین برگشتند و گفتند: اگر مدّعاى نوح حقّ بود، در وعده‌ی پروردگارش خُلفى واقع نمى‏شد.

سپس خداى تعالى هر بار دستور مى‏داد که هسته‏ها را بکارد و نوح نیز هفت مرتبه آنها را کاشت و هر مرتبه طوائفى از مؤمنین از دین بر مى‏گشتند تا آنکه هفتاد و چند نفر بیشتر باقى نماندند. آنگاه خداى تعالى وحى فرمود که اى نوح! هم اکنون صبح روشن از پس شب تار دمید و حقّ محض و صافى از ناخالص و کدر آن جدا شد؛ زیرا بدطینتان از دین بیرون رفتند و اگر من کفّار را نابود مى‏کردم و این طوائف از دین بیرون شده را باقى مى‏گذاشتم، به وعده‌ی خود در باره‌ی مؤمنانى که در توحید با اخلاص بودند و به رشته‌ی نبوّت تو متمسّک بودند، وفا نکرده بودم؛ زیرا من وعده کرده بودم که آنان را جانشین زمین کنم و دینشان را استوار سازم و خوفشان را به امن مبدّل نمایم تا با رفتن شک از قلوب آنها عبادت من خالص انجام شود. چگونه این جانشینى و استوارى و تبدیل خوف به امن ممکن بود در حالى که ضعف یقینِ از دین بیرون‏شدگان و خُبث طینت و سوء سَریرت آنها را ـ که از نتایج نفاق است ـ و گمراه شدن آنها را مى‏دانستم، و اگر رائحه‌ی سلطنت مؤمنان را آن هنگام که ایشان را جانشین زمین ساخته و بر تخت سلطنت نشانده و دشمنانشان را نابود مى‏سازم، استشمام مى‏کردند، باطن نفاقشان مستحکم می‌شد و دشمنى با برادرانشان را آشکار مى‏کردند و در طلب ریاست و فرماندهى با آنها مى‏جنگیدند و با وجود فتنه انگیزى و جنگ و نزاع بین ایشان، چگونه تمکین و استوارى در دین و إعلاء امر مؤمنین ممکن خواهد بود؟ خیر چنین نیست. « تحت نظر و دیدگان ما و با فرمان و وحی ما کشتی را بساز.^[x]»

امام صادق علیه السلام فرمود: قائم(علیه السلام) نیز چنین است؛ زیرا ایّام غیبت او طولانى مى‏شود تا حقّ محض و ایمان صافى از کدر آن مشخّص شود و هر کس از شیعیان که طینت ناپاکى دارد، از دین بیرون رود، کسانى که چون استخلاف و تمکین و امنیّت منتشره در عهد قائم(علیه السلام) را احساس کنند، ممکن است نفاق ورزند.

مفضّل گوید: گفتم اى فرزند رسول خدا! این نواصب مى‏پندارند این آیه[xi] در شأن ابوبکر و عمر و عثمان و على(علیه السلام) نازل شده است. فرمود: خداوند قلوب نواصب را هدایت نمى‏کند. چه زمانى دینى که خدا و رسولش از آن خشنود بوده‏اند متمکّن و استوار و برقرار بوده و امنیّت در میان امّت منتشر و خوف از قلوبشان رخت بربسته و شک از سینه‏هاى آنها مرتفع شده است؟ آیا در عهد آن خلفاى سه‏گانه؟ یا در عهد على(علیه السلام) که مسلمین مرتد شدند و فتنه‏هایى برپا شد و جنگ‌هایى بین مسلمین و کفّار به وقوع پیوست؟ سپس امام صادق علیه السلام این آیه را تلاوت فرمودند: «تا هنگامی‌که پیامبران نا امید شدند و پنداشتند به آنها خلاف واقع گفته شده است ( مطمئن شدند که مورد تکذیب واقع شده‌اند) نصرت و یاری ما برای آنها آمد.^[xii]»

امّا عبد صالح ـ یعنى خضر(علیه السلام)ـ خداى تعالى عمر او را طولانى ساخته است؛ ولى نه بخاطر نبوّتى که براى وى تقدیر کرده است و یا کتابى که بر وى فرو فرستد و یا شریعتى که به واسطه‌ی آن، شرایع انبیاء پیشین را نسخ کند و یا امامتى که اقتداء به آن بر بندگانش لازم باشد و یا طاعتى که انجام دادن آن بر وى واجب باشد؛[xiii] بلکه چون در علم خداوند گذشته بود که عمر قائم(علیه السلام) در دوران غیبتش طولانى خواهد شد، تا بجائى که بندگانش آن را به واسطه‌ی طولانى بودنش انکار کنند، عمر بنده‌ی صالح خود را طولانى کرد تا از طول عمر او به طول عمر قائم(علیه السلام) استدلال شود و حجّت‏ معاندان منقطع گردد و «براى مردم علیه خداوند حجّتى نباشد.[xiv] »^[xv]