نباید پنداشت اعتماد و اتّکال به خدا، مستلزم دست کشیدن از کار و تلاش و استفاده نکردن از اسباب و عوامل ظاهرى است.

دست کشیدن از کار و تلاش و در نتیجه، سربار دیگران شدن در نیازهاى زندگى، نه تنها توکّل نیست و ممدوح و پسندیده نمى‌باشد، بلکه به‌شدّت مورد نهى و مذمّت پیامبر و اهل‌بیت علیهم السلام قرار گرفته است. در حدیث آمده است که: رَأى رَسولُ اللهِ قَوماً لا یَزرَعونَ. قالَ: ما اَنتُم؟ قالوا: نَحنُ المُتَوَکِّلونَ. قالَ: لا، بَل اَنتُمُ المُتَّکِلونَ: پیامبر اکرم۹ گروهى را دیدند که دست از فعّالیّت کشاورزى کشیده بودند و زراعت نمى‌کردند. فرمودند: شما چه گونه مردمانى هستید؟ پاسخ دادند: ما متوکّلانیم. حضرت فرمودند: نه، شما سربار دیگرانید.[۱] و در مورد چنین افرادى که به جاى تأمین  

نیازمندى‌هاى زندگى خود از راه کار و تلاش سازنده و مفید، سربار دیگران هستند، فرمودند : مَلعونٌ مَلعونٌ مَن اَلقى کَلَّهُ عَلَى النّاسِ: کسى که بار خویش را به دوش دیگران بیفکند و سربار دیگران شود، ملعون و از رحمت الهى به‌دور است.[۲]

به همین ترتیب، عدم رجوع و استفاده از اسباب ظاهرى، توکّل نیست. مثلاً مراجعه نکردن به پزشک و عدم استفاده از دارو، که اسباب ظاهرى درمان بیمارى است، کارى خطاست و ربطى به توکّل ندارد. چون خداوند نظام اسباب و مسبّبات را براى فیض‌رسانى خود، در عالم حاکم ساخته است، گرچه قادر است بدون اسباب نیز کارها را عملى کند، امّا اِبا دارد کارها جز از طریق اسباب و وسایل ظاهرى که براى آنها قرار داده است، انجام شوند. امام صادق علیه السلام مى‌فرمایند: اَبَى اللهُ اَن یُجرِى الاَشیاءَ اِلّا بِالاَسبابِ: خداوند اِبا دارد از اینکه چیزها جز از طریق اسباب واقع شوند.[۳] همچنین آن حضرت  

مى‌فرمایند: اَحَبَّ اللهُ لِعِبادِهِ اَن یَطلُبوا مِنهُ مَقاصِدَهُم بِالاَسبابِ الَّتى سَبَّبَها لِذلِکَ وَ اَمَرَهُم بِذلِکَ : خداوند براى بندگانش دوست دارد از طریق به‌کارگیرى اسبابى که آنها را سبب نیل به مقاصد و خواسته‌هایشان قرار داده است و به بندگان امر کرده است که از آن وسایل استفاده کنند، مقصود و خواسته‌هایشان را از خداوند طلب نمایند.[۴]

حقیقت توکّل این است که شخص براى دستیابى به هر چیز، از راه اسبابش اقدام کند، با این عقیده و روحیّه که: خدایا تو آن را سبب این چیز قرار داده‌اى و آن نتیجه را بر این سبب مترتّب ساخته‌اى و هر وقت هم بخواهى، مى‌توانى این اثر و ترتّب را بردارى و همین‌طور هرگاه بخواهى مى‌توانى بدون این سبب، آن چیز را به وجود آورى. امّا من به امر تو و به این امید که آن اثر را مترتّب سازى، به این سبب دست مى‌زنم.

پیامبر اکرم۹ به شخصى که پاى شتر خود را نبسته بود و گفت به خدا توکّل کرده‌ام، فرمودند : اَعقِلها وَ تَوَکَّل عَلَى اللهِ: پاى مرکب خود را ببند و بر خدا توکّل کن.[۵] یعنى توکّل جایگزین عمل و  

به‌کارگیرى وسایل ظاهرى نیست، بلکه توکّل به این معناست که شخص در عین به‌کارگیرى کامل وسایل ظاهرى و تلاش در سرحدّ توان براى نیل به خواسته‌ى خود، ذرّه‌اى به آن وسایل و این تلاش چشم امید و اتّکا نداشته و امید و اتّکایش صرفاً به خداى متعال باشد.