انسان به‌گونه‌ایست که وقتى مدّت زیادى شخص یا چیزى را ندید، به‌تدریج آن را فراموش مى‌کند. چنانکه گفته شده است: «از دل برود هرآنچه از دیده برفت.» بنابراین فراموشى نتیجه‌ى ندیدن است. علّت ندیدن چیزى یا به آن چیز برمى‌گردد یا به بیننده. اگر چیزى چنان از شخص دور باشد که از بُرد دید او بیرون باشد، دیده نخواهد شد. اگر چیزى که در نزدیکى است، پشت پرده یا دیوارى مخفى شده باشد، باز هم دیده نخواهد شد. در شرایطى که بر چشمان شخص مانع و حجابى قرار داشته باشد، چیزى که در نزدیکى است و پشت دیوار و پرده‌اى هم مخفى نیست، دیده نخواهد شد.

اکنون باید بررسى کرد علّت دیده نشدن خداوند، که به فراموشى و غفلت عبد منجر مى‌شود، کدام یک از سه مورد فوق است.

اوّلا خداوند قطعآ از مخلوق خود دور نیست؛ بلکه درنهایت نزدیکى به بنده‌ى خود است. خداوند به پیامبر خویش۹ مى‌فرماید: اِذا سَأَلَکَ عِبادى عَنّى، فَاِنّى قَریبٌ: هنگامى که بندگانم در مورد من از تو مى‌پرسند، من نزدیکم.[۱] نکته‌ى ظریف در آیه این است که خداوند به پیامبر۹ نمى‌فرماید  

به آنها بگو خدا به شما نزدیک است؛ بلکه خود خدا مستقیمآ به سؤال‌کنندگان پاسخ مى‌دهد که من به شما نزدیکم. یعنى من از پیامبر۹ به شما نزدیک‌ترم؛ لذا پاسخ پرسشتان از پیامبر۹ را خودم به شما مى‌دهم. همچنین قرآن کریم مى‌فرماید: نَحنُ اَقرَبُ اِلَیهِ مِن حَبلِ الوَریدِ: ما از شاهرگ بنده به او نزدیکتریم.[۲] و مى‌فرماید: وَ اعلَمُوا اَنَّ اللهَ یَحُولُ بَینَ المَرءِ وَ قَلبِهِ: و بدانید که خداوند بین شخص و  

قلبش حائل مى‌شود.[۳] یعنى از قلبش به او نزدیک‌تر است. همچنین مى‌فرماید : هُوَ مَعَکُم اَینََما کُنتُم :  

هرجا باشید، او با شماست.[۴] امام سجّاد علیه السلام در مقام مناجات به حضرت حق عرضه مى‌دارند: اَنَّ

الرَّاحِلَ اِلَیکَ قَریبُ المَسافَةِ: کسى که به سوى تو سفر مى‌کند راهش نزدیک است.[۵]

بنابراین دیده نشدن و در پى آن فراموش شدن خدا، ناشى از دور بودن او نیست.

ثانیآ خداوند بر خود حجاب و پرده‌اى نکشیده است تا در عین نزدیکى به عبد، دیده نشود؛ بلکه دائم در حال جلوه‌گرى است و در آینه‌ى تمام موجودات و در دل همه‌ى ذرّات، جلوه‌هاى خویش را در معرض دید بندگان قرار داده است و جهان بیرون و درون، همه جلوه‌گاه آیات و مظاهر خداوند است.

قرآن کریم مى‌فرماید: وَ فِى الاَرضِ آیاتٌ لِلمُوقِنینَ وَ فى اَنفُسِکُم؛ اَ فَلا تُبصِرُونَ : و در زمین و در درون خودتان آیات و نشانه‌هایى از خدا براى اهل یقین وجود دارد؛ آیا نمى‌نگرید؟[۶] و نیز

مى‌فرماید: سَنُریهِم آیاتِنا فِى الآفاقِ وَ فى اَنفُسِهِم حَتّى یَتَبَیَّنَ لَهُم اَنَّهُ الحَقَّ: بزودى نشانه‌هایمان را در جهان بیرون و در درون خودشان به آنها نشان مى‌دهیم تا براى آنها آشکار شود که تنها خدا حقّ است.[۷]

یار بى‌پرده از در و دیوار         در تجلّى است یا اولى الابصار

***

با صد هزار جلوه برون آمدى که من         با صد هزار دیده تماشا کنم تو را

امام سجّاد علیه السلام در مناجات خویش، در ادامه‌ى عبارت فوق به خداوند عرضه مى‌دارند: وَ اَنَّکَ لا تَحتَجِبُ عَن خَلقِکَ: خدایا تو در برابر آفریدگانت بر خود حجاب و پرده‌اى نکشیده‌اى.[۸]

بنابراین دیده نشدن و در پى آن فراموشى و غفلت از خدا، معلول این نیست که خداوند خود را پشت حجاب و مانعى مخفى کرده باشد.

در نتیجه، تنها چیزى که مانع از دیده شدن خدا و سبب غفلت و فراموشى حضرت حقّ است، حجابى است که بر دیدگان دل عبد قرار گرفته است و این حجاب یا ناشى از آمال و آرزوهاى دور و دراز دنیوى و خیره شدن عبد به دنیا و در نتیجه، ندیدن چیزى جز دنیاست، و یا معلول غبار و زنگار اعمال زشت و معصیت‌آمیز عبد است که بر دیدگان دل او قرار گرفته و مانع از بینایى آن شده است.

امام سجّاد علیه السلام در مناجات خود با حضرت حق، در پى نفى دورى و در پرده بودن خدا، عرضه مى‌دارند: اِلّا اَن تَحجُبَهُمُ الاَعمالُ السَّیِّئَةُ (الآمالُ) دونَکَ: جز این نیست که اعمال زشت و معصیت‌آمیز و یا آمال و آرزوهاى خلق، آنها را در حجاب قرار داده و از دیدار تو محروم ساخته است.[۹]

حجاب و پرده ندارد جمال یار ولى         غبار ره بنشان تا نظر توانى کرد

اصلى‌ترین معصیت و زشت‌ترین خصلت که حجاب اصلى و مایه‌ى محجوبیّت عبد از دیدن خداست و دیده‌ى دل او را مى‌پوشاند، حجاب خودبینى و خودخواهى است؛ چراکه «دیده‌ى خودبین خدابین نبود.» امیرالمؤمنین علیه السلام مى‌فرمایند: لا حِجابَ بَینَهُ وَ بَینَ خَلقِهِ غَیرَ خَلقِهِ: بین خدا و آفریده‌اش جز خود آفریده‌اش حجابى نیست.[۱۰]

میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست         تو خود حجاب خودى حافظ، از میان برخیز

به تعبیر اهل معرفت : وُجُودُکَ ذَنبٌ لا یُقاسُ بِهِ ذَنبٌ: وجود تو گناهى است که هیچ گناه دیگرى با آن قابل مقایسه نیست.

خودبینى و خودرایى در مذهب رندان نیست         کفر است در این مذهب خودبینى و خودرایى

از یک سو تعلّقات مادّى، همچون دلبستگى به ثروت، قدرت، شهرت و لذّت دنیوى و تعلّقات معنوى، همانند دلبستن به علم، معرفت، عبادت، ریاضت، اعمال خود را دیدن و مؤثّر پنداشتن، و در تلاش و مجاهدت خویش، جز خدا را خواستن، و از سوى دیگر، توجّه به خود و علاقه‌ى به خویشتن، همه حجابند و توجّه شخص را از خدا منحرف و او را از دیدن حضرت حق محروم مى‌کنند.

براى رهایى از این معضلات باید با معرفت و مجاهده، خود را از تعلّقات مادّى و معنوى وارهاند و در کارها هیچ نتیجه و هدفى اعم از دنیوى و اخروى و کمالات روحى را مستقلاًّ خواستار نبود و صرفآ براى خدا به عمل مبادرت ورزید و به یقین باور کرد که فعل عبد به خودى خود منشأ هیچ اثرى نیست و از طاعات و عبادات عبد مستقلاًّ هیچ کارى برنمى‌آید.

تا فضل و علم بینى، بى معرفت نشینى         یک نکته‌ات بگویم، خود را نبین که رستى

***

تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافرى است         راهرو گر صد هنر دارد توکّل بایدش

با رهایى از تعلّقات و اوصاف خود و توجّه و علاقه‌ى به خویش، فرد از حجاب‌ها رهایى مى‌یابد، در همه‌ى ذرّات عالم و در تمام اجزاء وجود خویش آیات الهى را مشاهده مى‌کند و لحظه‌اى از یاد حق غافل نمى‌شود. «خالى از خود پُر بود از ذکر دوست.»