تفکّر نقش کلیدى و فوق‌العاده‌اى در صلاح و فلاح انسان و رشد و تعالى او دارد. قرآن کریم مى‌فرماید: قُل اِنَّما اَعِظُکُم بِواحِدَةٍ اَن تَقوموا ِللهِ مَثنى وَ فُردى ثُمَّ تَتَفَکَّروا : اى پیامبر! بگو منحصراً من شما را به یک چیز توصیه مى‌کنم و آن اینکه دو به دو و حتّى به‌تنهایى، براى خدا به‌پا خیزید، سپس تفکّر کنید.[۱] امیرالمؤمنین علیه السلام پیوسته مى‌فرمودند : نَبِّه بِالتَّفَکُّرِ قَلبَکَ: با تفکّر و اندیشیدن قلبت را

از خواب غفلت بیدار کن.[۲]

در بیان اهمّیّت و ارزش تفکّر احادیث فراوانى از پیامبر اکرم۹ رسیده است. آن حضرت مى‌فرمایند: تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن قیامِ لَیلَةٍ: یک ساعت فکر کردن از یک شب عبادت کردن بهتر است.[۳] همچنین مى‌فرمایند: فِکرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ: یک ساعت اندیشیدن از یک سال

عبادت کردن بهتر است.[۴] و نیز مى‌فرمایند: تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سِتّینَ سَنَةٍ: یک ساعت فکر

کردن از عبادت شصت سال بهتر است.[۵] همچنین مى‌فرمایند : تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عَمَلِ سَبعینَ

سَنَةٍ: یک ساعت اندیشیدن از عمل هفتاد سال بهتر است.[۶]

امام صادق علیه السلام مى‌فرمایند: کانَ اَکثَرُ عِبادَةِ اَبى ذَرٍّ رَحِمَهُ اللهُ التَّفَکُّرُ و الاِعتِبارُ: بیشترین عبادت ابوذر، که رحمت خدا بر او باد، تفکّر و عبرت گرفتن بود.[۷]

با توجّه به اینکه راه به یاد آوردن هر چیز، فکر کردن است و با عنایت به آثار عظیم و ارزشمندى که یاد خدا دارد، مى‌توان به اهمّیّت و ارزش تفکّر به‌عنوان کلید و راه وصول به تذکّر و یاد خدا پى‌برد. گرچه تذکّر و به یاد خدا بودن اصل و مقصود است و لذا از تفکّر که وسیله و راه نیل به مقصود است
مهمتر و ارزشمندتر است، امّا در عمل، راه، مقدّم بر مقصد است. یعنى تفکّر مقدّم بر تذکّر است و ابتدا باید فکر کرد تا به یاد آورد.

گرچه، هم با فکر کردن و هم از راه عبادت کردن، یاد خدا در وجود شخص احیا و تقویت مى‌شود و شناخت و معرفت حضرت حق تحصیل و تعمیق مى‌گردد، امّا اگر فکر تمام‌عیار باشد، با زمان کوتاهى اندیشیدن، به مراتبى از ذکر حق و معرفت ربّ مى‌توان نایل شد که سال‌ها عبادت خالى از فکر، قادر نیست شخص را به آن مراتب برساند.

مبدأ تفکّر، آفاق و انفس یعنى جهان بیرون و درون، و غایت آن، وصول به نهایت مراتب کمال و نیل به قرب حضرت ذوالجلال است. بنابراین سلوک الى الله که هدفش نیل به این غایت است، به تفکّر در آفاق و انفس به‌شدّت وابسته است.