نماز حقیقی در حقیقت بالاترین حالات توجّه و تفکّر را نزد فرد مسلمان مجسّم می‌سازد و بدون توجّه، توقّع ثمرات فراوان از نماز، مطلقاً ممکن نیست. در حدیث آمده است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم به ابوذر ; فرمود:

یا اِباذَرُّ رَکعَتانِ مُقتَصِدَتانِ فی تَفَکُّرٍ خَیرٌ مِن قِیامِ لَیلةٍ وَالقَلبُ ساهٌ: ای اباذر دو رکعت نماز متوسّط ـ نه خیلی طولانی و نه خیلی کوتاه ـ در حالت تفکّر، بهتر است از یک شب تا به صبح نماز‌گزاردن در حالی که قلب انسان غافل باشد.[۱]

پس مهم همان تفکّر توأم با درنگ و تأمّل و توجّه به عمل در جوّی از طمأنینه و آرامش است. زیادی مقدار که کیفیّت و توجّهی همراهش نباشد بی‌اهمیّت است. بلکه همّت نگماردن به این جنبه، به قبول نشدن نماز منجر می‌شود؛ زیرا توجّه نداشتن حاکی از سبک شمردن نماز است.

از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم است که فرمود: لَیسَ مِنّی مَنِ استَخَفَّ بِصَلاتِهِ. لایَرِدُ الحَوضَ عَلَیَّ لا وَاللهِ: کسی که نمازش را سبک شمارد از من نیست و در کنار حوض کوثر بر من وارد نخواهد شد، نه به خدا.[۲]

از امام صادق علیه السّلام است که فرمود: وَاللهِ اِنَّهُ لَیَأتی عَلَی الرَّجُلِ خَمسُونَ سَنَةٌ وَ ما قَبِلَ اللهُ مِنهُ صَلاةً واحِدَةً فَاَیُّ شَیءٍ اَشَدُّ مِن هذا؟ وَاللهِ اِنَّکُم لَتَعرِفُونَ مِن جیرانِکُم وَ اَصحابِکُم وَ لَو کانَ یُصَلّی لِبَعضِکُم ما قَبِلَها مِنهُ ِلاستِخفافِها بِها. اِنَّ اللهَ لایَقبَلُ اِلاَّ الحَسَنَ فَکَیفَ یَقبَلُ ما یُستَخَفُّ بِهِ: به خدا سوگند بر مردی پنجاه سال می‌گذرد و خدا از او یک نماز هم قبول نمی‌کند. چه چیزی از این سخت‌تر؟! به خدا سوگند شما می‌شناسید ‌از همسایگانتان و دوستا‌نتان کسی را که اگر برای شما این‌گونه نماز به‌جا آورد، به‌ خاطر ‌این‌که شما را به‌وسیلۀ چنین نمازی سبک شمرده، از او قبول نمی‌کنید. همانا خدا جز نیکو را نمی‌پذیرد، پس چگونه چیزی را که بدان وسیله سبک شمرده می‌شود می‌پذیرد؟[۳]

از امام باقر علیه السّلام است که فرمود: بَینَنا رَسُولُ ‌اللهِ صلّی الله علیه و آله و سلّم جالِسٌ فِی‌المَسجِدِ اِذ دَخَلَ رَجُلٌ فَقامَ یُصَلّی فَلَم یَتِمَّ رُکُوعَهُ وَ لاسُجُودَهُ. فَقالَ نَقرٌ کَنَقرِ الغُرابِ! لَئِن ماتَ هذَا الرَّجُلُ وَ صَلاتُهُ هَکذا لَیَمُوتُنَّ عَلی غَیرِ دینی: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در جمع ما در مسجد نشسته بود که مردی داخل شد و به نماز ایستاد و رکوع و سجودش را کامل به‌جا نمی‌آورد. پیامبر فرمود: نوک زدنی مثل نوک زدن کلاغ! اگر این مرد بمیرد و نمازش همین‌گونه باشد، به دین من نمرده است.[۴]

از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است که فرمود: اَلصَّلاةُ میزانٌ، مَن وَفَّی استَوفی: نماز معیار است، هر که به‌طور کامل آن را ادا کرد، به‌طور کامل به او جزا داده می‌شود.[۵]

از امام صادق علیه السّلام است که فرمود: اِذا صَلَّیتَ صَلاةَ فَریضةٍ فَصَلِّها لِوَقتِها صَلاةَ مَوَدِّعٍ یَخافُ اَن لایَعُودَ اَبَداً. ثُمَّ اَصرِف بَصَرَکَ اِلی مَوضِعِ سُجُودِکَ فَلَو تَعلَمُ مَن عَلی یَمینِکَ وَ شِمالِکَ لاَحسَنتَ صَلاتَکَ وَاعلَم اِنَّکَ بَینَ یَدَی مَن یَراکَ وَلاتَراهُ: هنگامی که نماز واجب را به‌جای می‌آوری، همچون کسی که آخرین نماز عمرش را می‌خواند و با نماز وداع می‌کند و می‌ترسد که هر‌گز به شرایطی که بتواند نماز بخواند بازنگردد، نماز را به‌جا آور. سپس دیده‌ات را به محلّ سجده‌ات بدوز. اگر بدانی در سمت راست و چپ تو چه کسی است، نمازت را نیکوتر ادا می‌کنی و بدان که تو در نزد کسی هستی که تو را می‌بیند و تو او را نمی‌بینی.[۶]

و از امام باقر علیه السّلام است که فرمود: اِنَّ العَبدَ لَیَرفَعُ لَهُ مِن صَلاتِهِ نِصفُها اَو ثُلثُها اَو رُبعُها اَو خُمسُها... فَما یَرفَعُ لَهُ اِلاّ ما اَقبَلَ عَلَیهِ مِنها بِقَلبِهِ: همانا بنده نیمی یا ثلثی یا یک چهارم یا یک پنجم نمازش بالا می‌رود… پس جز آنچه که با قلبش بدان توجّه داشته است بالا نمی‌رود.[۷]

تحریم مشروبات الکلی از همین جا آغاز شد، یعنی با منع مستان از وارد شدن در فضای نماز، به خاطر این‌که فاقد توجّه لازم می‌باشند. ذمّ کسانی که وقتی به نماز می‌ایستند در حالت افسردگی و کسالت می‌باشند نیز بر همین اساس صورت گرفت. زیرا کسالت، با داشتن توجّه لازم منافات دارد و به همین خاطر نیز در آیۀ کریمه، طمأنینه و آرامش از شرایط اوّلیۀ اقامۀ نماز شد.

فَاِذَا اطمَأنَنتُم فَاَقیمُوا الصَّلوةَ: پس چون طمأنینه و آرامش یافتید نماز را به پا دارید.[۸]

روایات، طمأنینه و آرامش در اذکار نماز را به‌ منظور توجّه به مضامین آن، شرط صحّت نماز دانسته‌اند. بنابراین با توجّه بودن در فضایی از طمأنینه و آرامش، امری به شدّت ضروری برای ثمر‌بخشی نماز است و روایات زیادی وارد شده است که یک ساعت تفکّر دانشمندِ با توجّه را بر سالیانی عبادت عبادتگرِ بدون توجّه، برتری داده است.

فراهم شدن توجّه و ادراک و در اختیار داشتن سررشته‌های فکر، امری است که اسلام می‌خواهد همواره در فرد مسلمان تثبیت کند تا او فردی شود متحرّک و جوشان و همواره رهپو در مسیر درست، که نه نادانی‌ها او را بلغزانند و نه عهدی را که با خدا بسته است، فراموش کند.

توجّه باید در طول زندگی به‌طور مستمّر برقرار باشد. تکرار نماز مقرّر شده است تا برای فرد، استمرار حالت توجّه تثبیت گردد، علاوه بر این‌که تکرار ‌نماز، مفاهیمی را که نماز حاکی از آنهاست نیز تثبیت می‌کند و از همین‌جا است که نماز بزرگترین یاد‌آور انسان است تا در حالت توجّه باقی بماند و به مدلول آنچه که انجام می‌دهد ملتزم شود.

اَقِمِ الصَّلوةَ اِنَّ الصَّلوةَ تَنهی عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ وَ لَذِکرُاللهِ اَکبَرُ وَ اللهُ یَعلَمُ ما تَصنَعُونَ: نماز را به پا دار که همانا نماز از پلیدی‌ها و ناشایستی‌ها باز می‌‌دارد و یاد خدا بزرگتر است و خدا به آنچه می‌کنید آگاه است.[۹]

امام معصوم در جواب کسی که از فایدۀ نماز از او می‌پرسد، می‌فرماید: اِنَّ عِلَّةَ الصَّلاةِ اَنَّها اِقرارٌ بِالرُّبُوبِیَّةِ ِللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مُداوِمَةٌ عَلی ذِکرِهِ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ لِئَلاّ یُنسِی العَبدُ سَیِّدَهُ وَ مُدَبِّرَهُ وَ خالِقَهُ فَیُبطِرَ وَ یَطغی وَ یَکُونَ ذِکرُهُ لِرَبِّهِ وَ قِیامُهُ بِینَ یَدَیهِ زاجراً لَهُ عَنِ المَعاصی وَ مانِعاً عَن اَنواعِ الفَسادِ: همانا علّت نماز اقرار به ربوبیّت خدای عزّو جلّ و مداومت در یاد خدا در شب و روز است تا بنده‌، آقا و اداره کننده و خالق خویش را از یاد نبرد؛ زیرا در نتیجۀ از یاد بردن او تکبّر می‌ورزد و طغیان می‌کند و نیز تا به یاد خدا بودنش و در نزد او ایستادنش، وی را از معاصی باز دارد و مانعی از انواع فساد‌ها باشد.[۱۰]

امام رضا علیه السّلام می‌فرماید: اِنَّ اللهَ اَحَبَّ اَن یَبدَأَ النّاسُ کُلَّ عَمَلٍ اَوَّلاً بِطاعَتِهِ وَ عِبادَتِهِ، فاِذا فَعَلوُا ذلِکَ لَم یَنسُوهُ وَ لَم یَغفُلوُا عَنهُ وَ لَم تَقَس قُلُوبُهُم: همانا خدا دوست دارد مردم هر کاری را با اطاعت و عبادت او آغاز کنند. پس وقتی چنان کردند، او را فراموش نمی‌کنند و از او غافل نمی‌شوند و قلب‌هایشان قساوت نمی‌یابد.[۱۱]

اینک به بررسی مهم‌ترین اموری که نماز آن‌ها را تبلور می‌بخشد و به آن‌ها متذکّر می‌سازد، می‌پردازیم.