مسألۀ محاسبه و مراقبه از مهم‌ترین چیز‌هایی است که تثبیت عقاید و مفاهیمی که به‌طور خلاصه مطرح کردیم، از آن حاصل می‌شود؛ زیرا طبیعی است که هر یادآور شدن خدا و نعمت‌ها و علم گسترده و صفات کمالیّه‌اش، انسان را وا می‌دارد که به محاسبۀ نفس خود در مورد میزان ملتزم بودن خودش به مقتضیّات آن ایمان، بپردازد. محاسبه نوعی توجّه و سنجش نتایج است و این همان چیزی است که اسلام برای انسان در اعمال حیاتیش خواسته است.

نصوص اسلامی آن‌گاه که قبول شدن نماز را به التزام قبلی فرد به قوانین دینی مربوط می‌سازد، بر عمق تأثیر محاسبۀ نماز می‌افزاید و این چیزی است که در مرحلۀ اوّل از قاعدۀ اِنَّما یَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقینَ: همانا خدا تنها از تقوا‌پیشگان قبول می‌کند؛[۱] استخراج می‌شود. برای تأکید این حقیقت روایاتی وارد شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

از امام رضا علیه السّلام روایت شده که فرمودند: اِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ اَمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقروُنٌ بِها ثَلاثَةٌ: اَمَرَ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکوةِ، فَمَن صَلّی وَ لَم یُزَکِّ لَم تُقبَل مِنهُ صَلاتُهُ...: خدای عزّ و جلّ به سه چیز فرمان داده است که با سه چیز همراهند. به نماز و زکات فرمان داده است، پس کسی که نماز گزارد و زکات ندهد، نمازش از او پذیرفته نخواهد شد.[۲]

و از امام باقر علیه السّلام روایت شده که فرمودند: مَن شَرِبَ الخَمرَ فَسَکَرَ مِنها لَم تُقبَل صَلاتُهُ اَربَعینَ یَوماً: کسی که شراب بخورد و از آن مست شود، نمازش ‌تا چهل روز قبول نخواهد شد.[۳] همان‌طور که روایت شده است: مَن تَعَدّی عَلی حُقُوقِ الآخَرینَ لَم تُقبَل صَلاتُهُ: کسی که به حقوق دیگران تجاوز کند، نمازش قبول نخواهد شد.[۴] و همچنین شاید به خاطر سرشار بودن نماز از عنصر محاسبه است که بدین‌گونه توصیف شده که: تَنهی عَن الفَحشاءِ وَ المُنکَرِ: نماز از پلیدی‌ها و ناشایست‌ها باز می‌دارد.

نماز و آرامش روحی

مهم‌ترین چیزی که انسان معاصر در سایۀ تمدّن مادّی با آن مواجه می‌باشد مشکل اضطرابی است که همچون پیشروی آتش در هیزم خشک، پیشروی می‌کند و برای آن مظاهر مختلفی، همچون گروههای بی‌هدف و پوچ، گروههای موزیک گوش‌خراش و گروههای گریه و خود‌کشی و برهنگی وحشتناک و غیر آن، پدیدار می‌باشد.

شاید مهم‌ترین عامل از عوامل اضطراب، عامل نبودن آرامش روحی‌ای که ترس انسان از ناشناخته‌ها را آرام بخشد و بشریّت را نسبت به آینده‌اش مطمئن سازد، باشد.

لکن اسلام این مشکل را ریشه‌کن ساخته است. در نتیجه جز در جوامعی که اسلام را رها کرده‌اند و یا در جمع تقلید‌کنندگانی که در هر چیز، حتّی در اضطراب و مظاهر آن، از دیگران تقلید می‌کنند، در حوزۀ اسلام مشکلی به‌نام مشکل اضطراب وجود ندارد.

برنامۀ اسلام برای رفع این مشکل، خلاصه می‌شود به ایمان توأم با توجّه و اختصاص دادن لحظات مشخّصی که انسان در آن لحظات در برابر آفریننده‌اش و حقیقت بزرگ هستی می‌ایستد و تمامی اندوه‌های دنیوی و مشکلاتش را از خاطر می‌برد؛ زیرا با حقیقتی در ارتباط می‌باشد که ‌فوق همۀ اینهاست. به همین خاطر است که او را به همواره به یاد خدا بودن امر می‌کند و نماز، بالاترین یاد خدا را در انسان مجسّم می‌سازد.

اَلَّذینَ آمَنُوا وَ تَطمَئِنُّ قُلوُبُهُم بِذِکرِ اللهِ اَلا بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلوُبُ: کسانی که ایمان می‌آورند و دل‌هایشان را با یاد خدا آرامش می‌بخشند، آگاه باشید که با یاد خدا دلها آرام می‌گیرد.[۵]

از امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمودند: کانَ عَلیٌّ علیه السّلام اِذا هالَهُ شَیءٌ فَرَغَ اِلیَ الصَّلاةِ: علی علیه السّلام این‌گونه بود که هر‌‌گاه چیزی او را می‌ترسانید به نماز پناه می‌برد[۶]. و از آن حضرت است که فرمودند: ما یَمنَعُ اَحَدَکُم اِذا دَخَلَ عَلَیهِ غَمٌّ مِن غُمُومِ الدُّنیا اَن یَتَوَضَّا ثُمَّ یَدخُلَ المَسجِدَ فَیُصَلّی رَکعَتَینِ یَدعُو اللهَ فیهِما. اَما سَمِعتُمُ‌ اللهَ یَقُولُ: اِستَعینُوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلوةِ: چه چیز مانع می‌شود که وقتی غمی از غم‌های دنیا بر یکی از شما وارد می‌شود، وضو بگیرد و داخل مسجد شود و دو رکعت نماز گزارد و در آن دو رکعت، خدا را به یاری بخواند. آیا نشنیده‌اید که خد‌اوند می‌فرماید: به‌وسیلۀ صبر و نماز از خدا یاری بطلبید؟[۷]

احادیث شریفه‌ای وارد شده است تا بر نماز‌گزار سایه‌ای از رحمت و لطف بیاندازد و در نتیجه بر امید و آرامشش بیافزاید.

از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است که فرمودند: اِذا قامَ العَبدُ فی صَلاتِهِ نَظَرَ اللهُ عزَّ وَ جَلَّ اِلَیهِ وَ ظَلَّتهُ الرَّحمَةُ مِن فَوقِ رَأسِهِ اِلی اُفُقِ السَّماءِ وَ المَلائِکَةُ تَحُفُّهُ مِن حَولِهِ اِلَی السَّماءِ وَ وَکَّلَ اللهُ بِهِ مَلَکاً قائِماً عِلی رَأسِهِ یَقُولُ یا أَیُّهَا المُصَلّی (لَو) تَعلَمُ مَن یَنظُرُ اِلَیکَ وَ مَن تُناجی مَا التَفَتتَ وَ لا زَلَلتَ عَن مَوضِعِکَ اَبَداً: وقتی بنده در نمازش برپا می‌ایستد، خدای عزّ و جلّ بر او می‌نگرد و رحمت از بالای سرش تا افق آسمان بر او سایه می‌افکند و ملائکه از اطرافش تا افق آسمان او را احاطه می‌کنند و خداوند برای او فرشته‌ای را که بالای سرش ایستاده است مأمور می‌کند که می‌گوید ای نماز‌گزار، اگر می‌دانستی چه کسی بر تو می‌‌نگرد و با چه کسی نجوا می‌کنی، هرگز به چیز دیگری توجّه نمی‌کردی و از جای خود تغییر محل نمی‌دادی.[۸]

تفاوت بزرگی که بین نماز مسلمان و آنچه که در نزد بوداییان و کسانی که در گریز از مادّیّت غرب به بوداییّت پناه برده‌اند وجود دارد، این است ‌که هر دو آن‌ها در عالم روحانی زندگی می‌کنند با این تفاوت که اوّلی با حالت بیداری و توجّه زندگی می‌کند و با واقعیّتی که فطرتش مورد تأکید قرار می‌دهد تعالی پیدا می‌کند، در حالی که دومی در رؤیاهای کاذب پنهان می‌‌گردد و تا زمانی ‌که بر واقعیّتی تلخ ـ مرگ ـ چشم بگشاید، بیدار نمی‌شود. این علاوه بر آثار دیگری است که نماز اسلامی را از غیر آن متفاوت می‌سازند.