مهم‌ترین این دستاورد‌ها را می‌توانیم به‌صورت نکته‌هایی یاد‌آور شویم که عبارتند از:

۱ـ عمق بخشیدن به ارتباط با خدا

به‌وسیلۀ تأکید بر پیوسته به یاد خدا بودن در ایّام حج، که ایّامی است که حاجّ یاد خدا را بسیار تکرار می‌کند و ‌عمیقاً رابطۀ بین خود و خدا را احساس می‌نماید و این تکرارِ تثبیت کننده، به‌زودی اثر خود را بر زندگی عمومی حاجّ باقی می‌‌گذارد تا در همۀ لحظات در ارتباط با خدا بوده، زبانش به ذکر او مشغول باشد و عظمت او را در هر عملی که بدان می‌پردازد احساس کند.

۲ـ احساس کار کردن در راه خدا

در ایّام حج، انسان برای این جنبه فارغ از هر مانعی است. روح و زندگیش را در تمام لحظات آن به خدای تعالی تسلیم نموده، تا او فرمان دهد و این فرمان برد، و او باز دارد و این باز ایستد. همۀ این لحظات و آنات در این روز‌ها در راه خدا و به منظور قرب به او صرف می‌شود. در نتیجه تمرین می‌کند که همۀ زندگیش را در جهت هدایت الهی و دستورات خداوند سوق دهد و از هر‌چه او را از کار کردن در راه خدا روی‌گردان می‌سازد، دوری گزیند.

امام صادق ۷ فرمود: اِذا اَرَدتَ الحَجَّ فَجَرِّد قَلبَکَ ِللهِ عزّ و جلّ ـ مِن قَبلِ عَزمِکَ ـ مِن کُلِّ شاغِلٍ وَ حِجابٍ حاجِبٍ، وَ فَوِّض اَمرَکَ کُلَّها اِلی خالِقِکَ، وَ تَوَکَّل عَلَیهِ فی جَمیعِ ما یَظهَرُ مِن حَرَکاتِکَ وَ سَکَناتِکَ، وَ سَلِّم لِقَضائِهِ وَ حُکمِهِ وَ قَدَرِهِ، وَدَعِ الدُّنیا وَ الرّاحَةَ: وقتی خواستی حج به‌جای آوری ـ قبل از عزیمت ـ قلب خود را برای خدا، از هر مشغول کننده و پردۀ مانعی خالی کن، و تمام کار‌هایت را به آفریننده‌ات محوّل ساز و در همۀ آنچه از حرکات سکناتت ظهور می‌کند، بر او توّکل نما و به قضا و قدر الهی تسلیم شو، و امور دنیوی و آسایش را رها کن.[۱]

حاجّ به چنین تجرید قلبی و تسلیمی در ایام حج وارد می‌گردد و همان‌گونه، از آن ایّام خارج می‌شود تا ز‌ندگی را دنبال کند. بدین سبب حج پرتو‌افکنی‌ای بر عمل انسان بعد از حج دارد. در کتاب محاسن از عبد‌الله حجّال به‌طور مرفوع نقل شده که گفت: لا یَزالُ عَلَی الحاجِّ نُورُ الحَجِّ ما لَم یَذنِب: نور حج همواره با حاجّ است تا زمانی که گناه نکند.[۲]

حج به فرار به سوی خدا توصیف شده است. از امام باقر ۷ در این سخن خدای تعالی: فَفِرُّوا اِلَی اللهِ اِنّی لَکُم مِنهُ نَذیرٌ مُبینٌ: پس به سوی خدا فرار کنید که من از جانب او هشدار‌ دهندۀ آشکاری هستم.[۳]روایت شده است که فرمود: حِجّوُا اِلَی اللهِ: به سوی خدا حج گزارید.[۴]

۳ ـ ایثار در راه خدا

حج غالباً با بذل کوشش زیادی همراه است، خصوصاً وقتی که حاجّ از اماکن دور قصد حجّ می‌کند. ولکن همان‌گونه ‌که روایت تعبیر نموده است،[۵]حاجّ در حالی که این کوشش‌ها را مبذول می‌دارد، نفس خویش را، بر این اساس که در این بذل سودی وجود دارد زیرا بذل «در راه بهشت» است، تربیت می‌کند. این بذل توان بدون شک اثر خود را بر روح حاجّ می‌گذارد تا او در هر عرصه‌ای که خدا می‌خواهد انسان در آن عمل کند، تلاش خویش را مصروف دارد، حتّی اگر آن ‌کار تلاش عظیمی را طلب ‌کند.

از امام صادق ۷ است که: مَنِ اتَّخَذَ مَحمِلاً لِلحَجِّ کانَ کَمَن رَبَطَ فَرَساً فی سبیل‌ِاللهِ: هر که محملی ‌برای حج بگیرد همچون کسی است که سوار بر اسب، در راه خدا مرز‌داری کرده است.[۶]

۴ـ غفران و توبه

حج فرصت بزرگی برای بخشش و جوّ سرشاری از در‌خواست توبه و استغفار و بازگشت به راه راست است.

در کتاب ثواب الاعمال از ابن حازم روایت شده است ‌که گفت: قُلتُ ِلاَبی عَبدِاللهِ ۷ ما یَصنَعُ اللهُ بِالحاجِّ؟ قالَ: مَغفُورٌ وَاللهِ لَهُم لاَ استَثنی فیهِ: به امام صادق ۷ گفتم که خدا با حاجّ چه می‌کند؟ فرمود: به خدا سوگند بدون استثناء بخشیده می‌شوند.[۷] و از امام صادق ۷ روایت شده است که فرمود: فی سُؤالِ مُوسی ۷ جِبرائیلَ ۷ ما لِمَن حَجَّ البَیتَ بِنِیَّةٍ صادِقَةٍ وَ نَفَقَةٍ طَیِّبَةٍ؟ قالَ: فَرَجَعَ اِلَی اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاَوحی اِلَیهِ: قُل لَهُ اَجعَلُهُ فِی الرَّفیقِ الاَعلی مَعَ النَّبِیّینَ وَ الصِّدّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالحِینَ وَ حَسُنَ اوُلئِکَ رَفیقاً: در سؤال موسی ۷ از جبرئیل ۷ که برای شخصی که با نیّت راست و خرجیِ پاک، خانۀ خدا را حج نماید، چه چیز خواهد بود؟ حضرت فرمود: جبرئیل به سوی خدای عزّ و جلّ بازگشت. پس آن‌گاه به او وحی شد: به او بگو او را در رفیق اعلی با پیامبران و صدّیقان و گواهان و صالحان ‌قرار می‌دهم و آن‌ها چه نیک رفقایی هستند.[۸]

در روایتی از پیامبر ۶ است که رسول خدا ۶ فرمود: لِلحاجِّ وَ المُعتَمِرِ اِحدَی ثَلاثَ خِصالٍ. اِمّا یُقالُ لَهُ: قَد غُفِرَلَکَ ما مَضی وَ اِمّا اَن یُقالُ لَهُ: قَد غُفِرَلَکَ ما مَضی، فَاستَأنِفِ العَمَلَ وَ اِمّا اَن یُقالُ لَهُ: قَد حَفِظتَ فی اَهلِکَ وَ وَلَدِکَ وَ هِیَ اَخَسِّهِنَّ: برای حاجّ و فردی که عمره به‌جا می‌آورد یکی از سه خصلت خواهد بود. یا به او گفته می‌شود: گذشته برای تو بخشیده شد و یا به او گفته می‌شود: گذشته برای تو بخشیده شد، پس عمل را از سر بگیر و یا به او گفته می‌شود: در مورد خانواده‌ات و فرزندانت ‌تو محفوظ خواهی بود. و این پایین‌ترین آنهاست.[۹]

تأثیری که جوّ توبه در رسوخ نمودن آن‌ در روح انسان و ملتزم ساختن انسان به مقتضیات توبه دارد، روشن است.

۵ـ تجسّم تاریخ نور‌‌افشان اسلامی

به گونه‌ای که ‌حاجّ نقطۀ شروع حرکت دعوت اسلام از دولت‌ها را در پیش می‌گیرد و بر گام‌ها و وقایع بزرگش عبور می‌کند تا در اعماق وجودش نقش ‌بسته و ‌باقی بماند و به محکمی او را بدان پیوند دهد و برای باز‌گرداندن مجد‌ها و قهرمانی‌ها و حمل امانت‌های آن در هر زمان، برانگیزد.

۶ـ احساس عظمت اسلام

کسی که انجام حج را در پیش می‌گیرد، به‌طور محسوس نقش عظیم جهانی‌ای را که اسلام می‌تو‌اند ایفا نماید، درک می‌کند و در نتیجه احساس عظمت اسلام در وجودش ریشه‌دار می‌شود. می‌توان گفت این همان چیزی است که توصیف حج به این‌که عَلَمُ الاِسلامِ: بیرق اسلام است بدان اشاره دارد. به‌طوری که امیر‌المؤمنین ۷ می‌فرماید: وَ جَعَلَهُ سُبحانَهُ وَ تَعالی لِلاِسلامِ عَلَماً: خداو‌ند سبحان حج را بیرقی برای اسلام قرار داد.[۱۰]

۷ ـ احساس یگانگی و برادری

با حجّاجی که نه زبان واحد، نه رسوم واحد، و نه حدود و نه طبقه و نه رنگ واحد، آن‌ها را مجتمع می‌سازد؛ بلکه عقیده آن‌ها را گرد می‌آورد و این، وحدت اعتقادیی را که هر مسلمانی می‌بایست پرچمش را بر دوش کشد، تثبیت می‌کند. نقطۀ حرکت واحدی برای همۀ حجّاج و مسیری واحد و هدفی واحد، که ایثار در راه خدای تعالی است.

۸ـ فرصت مغتنم

حج بزرگترین فرصتی است که فراهم شده تا همۀ بخش‌های جهان اسلام در آن به‌هم بپیوندند و در نتیجه سطوح فرهنگیشان به‌ هم نزدیک شود و هر بخش، مشکلات بخش‌های دیگر را بشناسد و گفتگو‌ها و رفت و آمد‌ها بین آن‌ها برقرار گردد. پس حج بزرگترین مؤتمر عمومی اسلامی است.

همان‌گونه حج جدّاً فرصت مغتنمی است برای آگاهی یافتن مسلمین بر اسلام و نظامات و قوانینش، و مفتضح نمودن شبهه‌های دشمنان اسلام و تبلیغات آنها.

بدین گونه می‌یابیم که ‌حج دورۀ آموزش بزرگی برای بشریّت ‌است به منظور پرورش دادن او برای عمل به دستورات خدا، و تخلّق به اخلاق الهی و تصدیق سخن خدا و حرکت در راه پیامبران الهی و به‌دست آوردن سود در تجارتخانۀ عبادت خدا.

امام امیر‌المؤمنین ۷ در خطبۀ اوّل نهج‌البلاغه می‌فرماید: وَ فَرَضَ عَلَیکُم حَجَّ بَیتِهِ الحَرامَ الَّذی جَعَلَهُ قِبلَةً لِلاَنامِ یَرِدُونَهُ وُرُودَ الاَنعامِ، وَ یَألِهُونَ اِلَیهِ وُلُوهَ الحِمامِ، وَاختارَ مِن خَلقِهِ سَمّاعاً اَجابُوا اِلَیهِ دَعوَتَهُ، وَ صَدَّقُوا کَلِمَتَهُ، و وَقَفُوا مَواقِفَ اَنبِیائِهِ، وَ تَشَبَّهُوا بِمَلائِکَتِهِ المُطیفینَ بِعَرشِهِ، یَحرِزُونَ الاَرباحَ فی مَتجَرِ عِبادَتِهِ، وَ یَتَبادَروُنَ عِندَ مَوعِدِ مَغفِرَتِهِ، جَعَلَهُ سُبحانَهُ وَ تَعالی لِلاِسلامِ عَلَماً وَ لِلعائذینَ حَرَماً. فَرَضَ حَقَّهُ وَ اَوجَبَ حَجَّهُ وَ کَتَبَ عَلَیکُم وِفادَتَهُ فَقالَ سُبحانَهُ: وَ للهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطاعَ اِلَیهِ سَبیلاً، وَ مَن کَفَرَ فَاِنَّ اللهَ غَنِیٌّ عَنِ العالَمینَ: ‌خداوند حجّ خانۀ محترمش را بر شما واجب نمود. خانه‌ای که آن را قبلۀ انسان‌ها قرار داد. به آنجا می‌روند همچون وارد شدن چهار‌پایان، و گرد آن می‌گردند همچون گشتن کبوتران و خداوند سبحان آن را نشانۀ تواضع آنان در برابر عظمت او و اعترافشان به عزّت او قرار داده است، و از آفریده‌هایش افرادِ گوش‌به‌فرمانی را برگزیده است که دعوتش را اجابت کرده و سخنش را تصدیق ‌نموده و در جایگاه انبیائش ایستاده و همانند ملائکه‌ای شده‌اند که در عرش او طواف می‌کنند. در تجارت‌خانۀ عبادتش سود به‌دست می‌آور‌ند و در موعد بخشش، بدان مبادرت می‌ورزند. خداوند سبحان و متعال آن را بیرقی برای اسلام و حرمی برای پناهندگان قرار داده است. حقّش را فریضه قرار داد و حجّش را واجب نمود و به مهمانی رفتن به آن‌جا را برای شما مقرّر داشت. پس خداوند سبحان فرمود: برای خدا بر مردم ـ آن‌ که توانایی راه آن را دارد ـ حجّ خانۀ خدا واجب شد و هر که کفر پیشه کند، پس خداوند از جهانیان بی‌نیاز است.

این دورۀ آموزشی بزرگ با خصوصیّت‌های منحصر به فردی متمایز می‌شود که عبارتند از:

اوّلاً ـ دورۀ جهانی‌ای است که همۀ ملّت‌ها در آن شرکت دارند.

ثانیاً ـ به مهم‌ترین قضایا در زندگی انسان و حرکت تکاملیش می‌پردازد و آن‌ها را مورد تأکید قرار می‌د‌هد.

ثالثاً ـ دوره‌ای است که مردم به خواست و اختیار خود، به انجام شعائری که خطوط دقیق آن ترسیم شده است، می‌پردازند.

رابعاً ـ در تحقّق و به هدف رسیدن آن، انگیزه‌های روحی و خاطره‌های تاریخی ـ که به‌وسیلۀ مکان‌های مقدّس تجسّم می‌یابند ـ و زمان مقدّس ـ زیرا که در ماه حرام برگزار می‌شود ـ سهم دارد.

مردم به انجام کار‌های این دوره تا زمانی که عید اعلان می‌شود ادامه می‌دهند. عیدِ پیروزی بر همۀ موجبات ظلم و نیل به همۀ موجبات تحقّق کمال.

نکته‌ای که به وضوح در اعیاد اسلامی ملاحظه می‌شود این است که عید، بعد از اتمام دوره‌ای تربیتی، مثل دو عید فطر و قربان، یا دوره‌ای حیاتی و بزرگ، مثل عید غدیر، فرا می‌رسد. تا سرور‌ِ به حقَّ بشریّت را به خاطر پیروزی بر شهوات و شیطان مورد تأکید قرار دهد، و با طی شدن مر‌حلۀ مهمّی از زندگی و شروع مر‌حلۀ دیگری از آن، عید دگر‌گونی‌ای را در بر‌نامۀ زندگی ایجاد می‌کند تا از آن طریق، احساسات همۀ مسلمان‌ها را برای پیوند دائمی دسته‌جمعی با خدا، برانگیزد. و این کار به ‌وسیلۀ چیز‌هایی از قبیل تشریع نماز‌های واجب و مستحب و دیگر الهام‌بخش‌ها که در عید وجود دارد، انجام می‌شود.