از دیدگاه اسلام منزلت انسانی زن و مرد کاملاً با هم برابر است. در آیات فراوانی از قرآن کریم، وقتی به زن و مرد به عنوان یک انسان نگریسته شده است، هر دو در یک تراز قرار داده شده‌اند. به بعضی از این آیات اشاره می‌کنیم.

اِنﱠ المُسلِمینَ وَ المُسلِماتِ وَ المُؤمِنینَ وَ المُؤمِناتِ وَ القانِتینَ و القانِتاتِ وَ الصّادِقینَ وَ الصّادقاتِ ... وِ الحافظینَ فُروجَهُم وَ الحافِظاتِ وَ الذّاکرینَ اللهَ کَثیراً و الذّاکِراتِ اَعَدَّ اللهُ لَهُم مَغفِرَةً وَ اَجراً عظیماً[i]: کسانی که در برابر خدا تسلیم باشند، خواه زن و خواه مرد؛ کسانی که دل به خدا سپرده باشند و ایمان به خدا آورده باشند، خواه زن و خواه مرد؛ کسانی که فرمانبر و مطیع خدا باشند، خواه زن و خواه مرد؛ کسانی که صدق داشته باشند، خواه زن و خواه مرد؛ کسانی که پاکدامنی داشته باشند، خواه زن و خواه مرد؛ کسانی که فراوان یاد خدا کنند، چه زن و چه مرد؛ برای این‌گونه افراد، خداوند مغفرت و اجر عظیمی تدارک دیده است.

وَ مَن یَعمَل مِنَ الصّالِحاتِ مِن ذَکَرِ اَو اُنثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ، فَاولئِکَ یَدخُلُونَ الجَنَّةَ وَ لا یُظلَمُونَ نَقیراً[ii]‌: کسی که عمل صالح انجام دهد در حالی که ایمان داشته باشد، چه مرد و چه زن، وارد بهشت می‌شود و سر سوزنی به آنها ظلم نمی‌شود و حقوقشان ضایع نمی‌گردد.

وَ مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَکَرِ اَو اُنثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَاولئِکَ یَدخُلونَ الجَنَّةَ یُرزَقُونَ فیها بِغیرِ حِسابٍ[iii]: کسی که عمل صالح انجام دهد در حالی که مؤمن باشد، خواه مرد و خواه زن، داخل بهشت می‌شود و رزق الهی بی‌حساب نصیبش می‌شود.

فَاستَجابَ لَهُم رَبُّهم اَنّی لا اُضیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنکُم مِن ذَکَرٍ اَو اُنثی...[iv]: پروردگار خواسته‌‌ی آنها را اجابت نمود و فرمود من عمل هیچ عمل کننده‌ای را، خواه مرد و خواه زن، ضایع نمی‌کنم.

بنابراین در قرآن کریم، جایی که ارزش‌های انسانی مطرح است، خدای متعال یک سر سوزن بین زن و مرد تفاوت قائل نشده است.

جنبه‌های انسانی ناظر بر روح است. وجود ما دست کم سه لایه دارد. یکی جسم است، که لایه‌ی رویین وجود ماست. دوم نفس یا روان است، که جایگاه خصلت‌ها و خلقیّات و روحیّات و گرایش‌های ما می‌باشد و سوم روح است که کانونی‌ترین و اصلی‌ترین بخش وجود ماست.

اگر فقط جنبه‌ی روح را در نظر بگیریم، یعنی این قدرت را داشته باشیم ـ این قدرت قابل به دست آوردن است ـ که خلع بدن کنیم، یعنی از بدنمان جدا شویم، و کار سنگین‌تر اینکه خلع نفس کنیم، یعنی از نفس هم جدا شویم، و این دو دست لباس را از پیکر روح خود بیرون آوریم؛ زن و مردی نخواهیم داشت؛ بلکه موجود واحدی به نام انسان داریم. یعنی روح انسانی مذکّر و مؤنّث ندارد. در بُعد روح انسانی، زن و مرد مطرح نیست. همه‌ی ارواحی که خدا آفرید، همه از روح الهی که از امر ربّ است نشأت گرفته‌اند و هیچ تفاوتی بین زن و مرد نیست. قرآن کریم می‌فرماید: وَ نَفَختُ فیهِ مِن روحی[v]: و در او از روح خود دمیدم. قُلِ الرّوحُ مِن اَمرِ رَبّی[vi]: بگو روح از امر پروردگار من است. در مرتبه‌ی روح، زن و مرد و جنسیّت حضور ندارد.

خدای متعال آن هنگام که خواست ارواح را که مثل هم بودند به این عالم بفرستد، آنها را به دو دسته تقسیم کرد. به دسته‌ی اوّل یک دست لباس رو و یک دست لباس زیر مردانه و به دسته‌ی دیگر یک دست لباس رو و یک دست لباس زیر زنانه داد. لباس رو یعنی بدن و جسم، لباس زیر یعنی نفس و روان. و این چنین، بر اساس طرّاحی‌ای که خدا برای نظام این عالم کرد، روح‌ها به دو گروه زنان و مردان تقسیم شدند.

خدای متعال در این عالم یک سلسله وظایف و نقش‌ها برای زنان‌ و یک سری وظایف و نقش‌ها برای مردان پیش‌بینی کرده است و متناسب با این وظایف و نقش‌ها، سرمایه‌ها و امکانات متفاوتی را به نفس و جسم هر یک از آنها داده است. امّا این سرمایه‌ها و نقش‌های متفاوت، هیچ تفاوت ارزشی بین زن و مرد ایجاد نمی‌کند.

به عنوان مثال فرض کنید مدیر یک سازمان دو معاون دارد. یکی معاون اداری و دیگری معاون مالی. منزلت این دو معاون، از نظر تراز سازمانی، یکسان است و هیچکدام بالاتر از دیگری نیست، هر دو معاونند. حقوقشان به یک میزان است. منزلت و اختیاراتشان هم مساوی است. امّا دو حوزه‌ی وظایف تخصّصی متفاوت دارند. معاون اداری، برنامه‌ریزی‌های تأمین، تربیت، نظارت و ارزشیابی نیروی انسانی و امور مربوط به جذب، استخدام، انتصاب، ارتقاء و بازنشستگی را به عهده دارد که کارهای نیروی انسانی سازمان است. امّا معاون مالی باید برنامه‌ها را براساس معیارهای مالی، به بودجه تبدیل کند و بودجه را برآورد کند، آن را پیشنهاد دهد، دنبال تصویبش باشد، پس از تصویب، به تخصیص بودجه بپردازد و نظارت حین اجرا و بعد از اجرای بودجه را داشته باشد که اینها امور مالی سازمان می‌باشند.

هر یک از این دو معاونت دارای شرح وظایف تخصّصی جداگانه‌ای است و تصدّی هر یک مستلزم تخصّص و مهارت‌های متفاوتی می‌باشد. کسی که می‌خواهد معاون اداری مؤسّسه شود، باید تحصیلات و توانمندی‌ تخصّصی‌اش در حوزه‌ی مدیریّت اداری باشد و کسی که می‌خواهد مدیر مالی مؤسّسه شود، باید تحصیلات و تخصّصش در حوزه‌ی امور مالی باشد. دو شرح وظیفه‌ی مختلف، دو نوع تخصّص مختلف را می‌طلبد؛ در حالی که هر دو معاون از نظر تراز سازمانی یکسان و همترازند. هیچ کدام بالاتر از دیگری نیست.

در نظام آفرینش و سازمان خلقت، زن و مرد دو معاونند. به تناسب وظایفی که زن دارد، سرمایه‌ها و توانمندی‌هایی در وجودش قرار داده شده است. مرد هم به تناسب وظایف دیگری که دارد، توانمندی‌ها و سرمایه‌های دیگری در وجودش تعبیه شده است. پس زن و مرد در بُعد روح یکسان و در بُعد جسم و نفس با هم متفاوتند. هیچ شخص عاقلی نمی‌تواند این تفاوت را انکار کند. گرچه گروهی از فمنیست‌ها امروزه حرف‌هایی می‌زنند که هر کودک عاقلی هم به آنها می‌خندد؛ ولی واقعیّت این است که زن و مرد در بُعد جسم و در بُعد نفس با هم متفاوتند. حرف‌های فمنیست‌ها که می‌گویند برخوردهای اجتماعی متفاوت با زن و مرد سبب شده است که زن‌ها ظریف‌تر، لطیف‌تر، شکننده‌تر، عاطفی‌تر و مردها پرصلابت‌تر، جدّی‌تر و قوی‌تر باشند؛ حرف‌های مفت و باطلی است و از نظر علمی و منطقی هیچ جایگاهی برای پذیرش ندارد. نوزاد دختر و پسر از همان روز آغاز تولّد با هم تفاوت دارند. در سنین کودکی که هنوز کودک هنجارهای اجتماعی را نشناخته است و برخوردهای متفاوت جامعه را ندیده است، یعنی از همان ماه‌های اوّل، دختربچّه‌ها و پسربچّه‌ها با هم متفاوتند. در آفرینش هر یک، سرمایه‌ها متناسب با نقش‌هایشان در وجودشان قرار داده شده است.

خدای متعال این دو معاونت را مکمّل هم آفریده است. زن و مرد مکمّل هم می‌باشند. هیچکدام طفیلی نیستند که بگوییم اصل مرد است و زن طفیلی مرد است؛ یا آن‌طور که فمنیست‌ها می‌گویند، اصل زن است و مرد طفیلی زن‌ است. از نظر اسلام هیچکدام از اینها درست نیست. اساساً اسلام با جنسیّت‌ محوری مخالف است. اسلام ارزش‌مدار و فضیلت‌محور است. قرآن می‌فرماید: فَضَّلَ اللهُ المُجاهِدینَ عَلَی القاعِدینَ اَجراً عظیماً[vii]: خداوند مجاهدان را بر نشستگان با اجر بزرگی برتری داده است؛ یَرفَعِ اللهُ الَّذینَ امَنوا مِنکُم وَ الَّذینَ اُوتوا العِلمَ دَرَجاتٍ[viii]: خداوند کسانی از شما را که ایمان آوردند و کسانی را که به آنها دانش عطا شده است به درجاتی رفعت می‌بخشد؛ اِنّ اَکرَمَکُم عِندَاللهِ اَتقیکُم[ix]: هرآینه بزرگوارترین شما در نزد خدا پرهیزگارترین شماست. پس ارزش و ملاک برتری در اسلام، جهاد، ایمان، دانش و تقواست؛ نه مرد یا زن بودن و این ارزش‌ها، زن و مرد نمی‌شناسد. نه مرد بودنِ مرد شرافتی برای مرد است و نه زن بودنِ زن شرافتی برای او. آنچه که شرافت است، ارزش‌های واقعی است.

اقتضای نقش مادرانه‌ای که خدای متعال برای انسان سازی به زن سپرده، لطافت و عواطف بسیار قوی است که در وجود او قرار داده است و مرد از چنین عواطفی محروم است. یعنی عواطف مرد خیلی ضعیف‌تر از عواطف زن است. اگر بخواهیم مرد و زن را از نظر عاطفه مقایسه کنیم و کمال عاطفه را آنچه در زن است در نظر بگیریم، مردها ناقص‌العاطفه و زن‌ها کامل‌العاطفه می‌باشند. زن عواطف بسیار قوی‌ای دارد که به او توانایی نقش مادرانه و انسان سازی داده است.

متقابلاً خدای متعال به اقتضای نقشی که به مرد سپرده است، صلابت، جدیّت و حسابگری، یعنی عقل جزئی قوی‌تری به او داده است. دو گونه عقل وجود دارد. یکی عقل الهی که به موجب روایات: اَلعَقلُ ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمانُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الجَنانُ[x]: عقل چیزی است که خدای رحمان با آن عبادت و بندگی می‌شود و به وسیله‌ی آن بهشت الهی جلب می‌شود. جایگاه این عقل در روح است و مرد و زن در آن یکسانند. دوم عقل جزئی یا عقل حسابگر و عقل ابزاری، که تمشیت امور مادّی این عالم را می‌کند. عقلی که چرتکه می‌اندازد. این عقل ابزاری و کاسب‌کار و چرتکه‌انداز، در مرد قوی‌تر از زن است.

زن موجود عاطفی‌تر و مرد موجود حسابگرتری است. زن موجود عاشق‌پیشه‌تر و مرد موجود تاجرپیشه‌تری است. و اینکه می‌گویند مردها کامل‌العقل و زن‌ها ناقص‌العقلند، منظور عقل الهی نیست. چون عقل الهی، زن و مرد نمی‌شناسد. بلکه منظور این است که زن آن‌قدر اهل چرتکه انداختن و حسابگری و سود و زیان نیست. آن‌قدر کاسب‌کارانه به زندگی نگاه نمی‌کند، لطیف‌تر و عاطفی‌تر نگاه می‌کند و راحت‌تر می‌تواند از مسائل مادّی بگذرد.

عواطف قوی و لطیف زنانه و جسم زن، برای نقش انسان‌سازی مناسب است و جدیّت و کمتر عاطفی بودن و بیشتر حسابگر بودن مرد و خشونت پیکر مردانه‌ی او، با تمشیت امور مادّی این عالم متناسب است. این یک تقسیم وظیفه است و هیچ کدام بر دیگری برتری ندارند.

گاهی دیده می‌شود تحت تأثیر تفکّرات فمنیستی، بعضی خانم‌ها افتخار می‌کنند و گمان می‌کنند خیلی رشد کرده‌اند که نقش مادرانه را ترک کرده‌اند و نقش مردانه به عهده گرفته‌اند. آیا اگر خانمی مهندس معدن شود و به دویست متری عمق زمین برود و زغال سنگ استخراج کند یا مهندس عمران و ساختمان شود و پل و برج مسکونی بسازد، کاری مهم‌تر از انسان‌سازی کرده است؟ ارزش هر حرفه و شغل، به محصولی است که تولید می‌کند. آیا نقش انسان‌سازی بالاتر و بزرگتر است یا نقش ساختمان سازی؟ ترک نقش مادرانه افتخار و رشد نیست، اشتباه بسیار بزرگی است. زن ارزش‌های بلند و بزرگی را که در وجودش است، نشناخته است که وقتی به او می‌گویند نقش زنانه‌ات را ایفا کن، احساس می‌کند دارند او را تحقیر می‌کنند و گمان می‌کند اگر نقش زنانه‌ی خود را رها کند و در سیمای یک مرد در جامعه حاضر شود، خیلی رشد کرده است. این یک نوع خودکم بینی و خود ناباوری در زن است.

زن اگر عظمت نقشی را که خدای متعال در آفرینش به او سپرده است بشناسد، می‌فهمد که نقشش بسیار مهم‌تر از نقش مرد است. کاری را می‌تواند انجام دهد که هیچ مردی نمی‌تواند انجام دهد. یک مرد می‌تواند پل بسازد، زن هم می‌تواند درس پل‌سازی بخواند و پل بسازد، امّا نقشی که زن می‌تواند ایفا کند، یعنی انسان‌سازی، از مرد بر نمی‌آید. چون سرمایه‌ی لازم برای ایفای این نقش را ندارد. عاطفه‌ی قوی‌ای که خداوند در وجود زن قرار داده است، به او حلم و صبوری و ایثاری می‌دهد که می‌تواند نقش بسیار عظیم مادرانه را ایفا کند و انسان بپروراند. مردها آن عواطف قوی را ندارند. لذا آن حوصله را هم ندارند. بارها دیده‌ایم بچه‌ی شیرخواره وقتی شروع به شیون زدن می‌کند و از پدر خواسته می‌شود او را نگه دارد، پس از لحظاتی، مرد خسته می‌شود و کودک را به مادر باز می‌گرداند و می‌گوید حوصله ندارم. نقش مادرانه بزرگترین نقش در عالم است و خدا این نقش را به زن سپرده است. آیا این افتخار نیست؟

در این دنیای به اصطلاح پیشرفته از نظر علم و دانش و تکنولوژی و تخصّص، یک خانم فمنیست اروپایی که خیلی هم صاحب نام است، به عنوان روشنفکر و نظریّه‌پرداز یک نهضت اجتماعی، می‌گوید زن‌ها قرن‌های زیادی جسم خود را در اختیار مردها قرار دادند و دیگر نباید این کار را بکنند و برای ارضای نیازهای جنسی هم باید به همجنسان خود روی آورند. به این خانم می‌گوییم تکلیف استمرار نسل بشر چه می‌شود؟ می‌گوید سلول‌های جنسی زن و مرد را در آزمایشگاه با هم ترکیب کنند و بچه درست کنند و در دستگاه رشد دهند. این طرز فکر را کدام زن عاقلی تأیید می‌کند؟

زن باید نقش بزرگ خود را بشناسد تا فکر نکند که اگر در نقش یک مرد ظاهر شود، خیلی مهم‌تر شده است. این القاء غرب است که در پی استثمار اقتصادی و بهره‌کشی از زن بود. وقتی دوران صنعتی دنیای غرب شروع شد و مجتمع‌ها و شهرهای بزرگ صنعتی در اروپا ایجاد شدند، طبیعتاً مجتمع‌های عظیم کارگری هم به وجود آمد و تعداد زیادی از کارگرها در این شهرهای صنعتی جمع شدند. وقتی کارگرها همدیگر را دیدند، دریافتند که در مجموع، قدرت عظیمی هستند. از آن طرف هم سرمایه‌داری سعی داشت با کمترین دستمزد، بیشترین کار را از کارگران بگیرد. استثماری که سرمایه‌دار می‌کرد، محیط‌های کار بسیار آلوده و غیر بهداشتی، شرایط کاری بسیار سخت، ساعات کار طولانی و مزد بسیار اندک، کم‌کم کارگرها را به سمت مبارزات سندیکالیستی کشاند. اعتصاب‌ها و حرکت‌های اعتراض‌آمیز توسّط کارگران شروع شد و چرخ صنعت داشت متوقّف می‌شد که سرمایه‌دارها به یک ترفند دست زدند، و برای اینکه از کارگرهای مرد معترض رها شوند، به سراغ کودکان و زنان رفتند. دیدند زنان و بچّه‌های کم سنّ و سال می‌توانند نیروهای کار بسیار ارزان‌قیمتی باشند و قدرت اعتراض و اعتصاب هم ندارند. امّا آن روز زن نقش مادرانه را در خانه ایفا می‌کرد.

سرمایه‌دارها برای اینکه زن را از خانه بیرون بکشند، به ترفند برابری حقوق زن و مرد و نقش اجتماعی زن روی آوردند و شعار دادند که زن‌ها از مردها کمتر نیستند و بهتر از مردها می‌توانند در جامعه نقش ایفا کنند. شعارهای برابری زن و مرد و تأکید بر نقش اجتماعی زن و امثال آن، ترفند سرمایه‌داری برای به دست آوردن کارگرهایی با مزد کم و بدون نیروی اعتراض و اعتصاب در شرایط کار نامناسب و بسیار بد بود.

نکته‌ای دیگر که اشاره به آن خالی از لطف نیست این است که عواطف سرشاری که خداوند به زن داده است غیر از اینکه امکان ایفای نقش والای مادرانه را به او می‌دهد، در وادی سیر و سلوک عرفانی هم سرمایه‌ی عظیمی ‌برای او به حساب می‌آید که واقعاً جای قدردانی و شکر دارد. تجربیّات عارفانه مستلزم عبور از حجاب عالم طبیعت است. از یک سو سقف عالم حس و طبیعت را همان عقل حسابگر می‌سازد. از سوی دیگر تنها نیرویی که می‌تواند این سقف را بشکافد تا بتوان از پرده و حجاب عالم حس بیرون رفت و در عالم ملکوت پرواز کرد، نیروی عشق است. چون عقل حسابگر مرد قوی‌تر است، سقفی که باید بشکافد خیلی قطورتر و مستحکم‌تر است و چون نیروی عاطفه‌اش ضعیف‌تر است، توانش برای شکافتن این سقف کمتر است. امّا عقل حسابگر زن مثل مرد قوی نیست، لذا آن سقف برایش خیلی نازک و شکننده است و چون عاطفه‌ی بسیار قوی‌ای دارد، نیرویش برای شکافتن و پاره کردن این حجاب خیلی زیادتر است. لذا خانم‌ها اگر در وادی سیر و سلوک عرفانی قرار گیرند، تجربه‌های معنوی و عارفانه برای آنها خیلی دسترسی‌پذیرتر از مردان است. پس عاطفه‌ای که خداوند متعال به زن عطا فرموده است خیلی گرانبهاست.

کسانی که بحث برابری زن و مرد را مطرح می‌کنند، هم زن و هم مرد را از سرمایه‌های ویژه‌ای که خداوند در جنس مرد به طور خاص و در جنس زن به طور خاص قرار داده است، غافل می‌کنند. اگر دو دایره‌ی متقاطع را در نظر بگیریم، فضایی مشترک و فضاهایی اختصاصی دارند. مرد و زن هم این‌گونه‌اند. از نظر توان و استعداد، یک فضای مشترک و یک فضای اختصاصی دارند. وقتی می‌گوییم زن و مرد برابرند، فقط آن فضای مشترک را مطرح می‌کنیم. یعنی زن را از سرمایه‌های اختصاصی‌اش و مرد را هم از سرمایه‌های اختصاصی‌اش غافل می‌کنیم. آیا این خدمت به زن و مرد است؟ زن و مرد باید سرمایه‌های ویژه‌ی خود را بشناسند، کشف کنند و بیشترین بهره‌برداری را از آن به عمل آورند.