یاد خدا و ارتباط قلبی با حضرت حقّ، رمز همة نیکی‌ها و سعادت‌های دنیوی و اخروی است. با بهره‌گیری از مثال زیبا و گویایی که قرآن کریم بیان داشته است،[۲۷۳] وجود انسان را می‌توان به چراغی تشبیه کرد که حبابی از شیشه بر روی آن نهاده شده و در چراغدان و اطاقکی قرار دارد. چراغ (مصباح) همان دل، حباب (زجاجه) همان روان، و چراغدان (مشکاة) همان پیکر جسمانی انسان، و روغن و نیروی روشنی‌بخش چراغ (زیت) یاد و توجّه دل به خدا مبتنی بر معرفت و محبّت الهی است. اگر به مدد نیروی روشنی‌بخش، چراغ روشن شد، روشنایی آن، حباب را نیز روشن خواهد ساخت و در پی آن، فضای چراغدان و اطاقکی که چراغ در آن قرار دارد روشن خواهد شد. وقتی دل انسان به نیروی یاد و توجّه مبتنی بر شناخت و عشق الهی روشنی یافت، روان وی نیز به نور روحیّات معنوی و خلقیّات شایسته انسانی روشن می‌شود و در پی آن، پیکر وی نیز به نور اعمال صالح و رفتارهای پسندیده نورانی خواهد شد. بنابراین نورانیّت و نیکویی، در تمامی مراتب وجود انسان، میوة ذکر و یاد خدا و ارتباط قلبی با حقّ است.

به فرمودة قرآن کریم، انسان رهین و در گروی دستاوردهای خویش بوده و آنچه در دنیا و آخرت برای او پیش می‌آید، ثمرة اعمال ظاهری و حالات درونی وی است.[۲۷۴] در نتیجه سعادت دنیوی و اخروی هرکس، مرهون شایستگی‌هایی است که در قلب، روان و ظاهر خویش مستقرّ می‌سازد؛ بنابراین سعادت دنیوی و اخروی انسان، محصول یاد و توجّه قلبی او به پروردگار است که اصل و مایة همة شایستگی‌های ظاهری و باطنی انسان می‌باشد.

به استناد نقش کلیدی ذکر و یاد خدا، همة دین را، که برای اصلاح و کمال انسان و سعادت دنیوی و اخروی وی از جانب خدا مقرّر گشته است، می‌توان در همین ذکر و یاد خلاصه دانست. به همین خاطر، در قرآن کریم، به شخص پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم[۲۷۵] و به خود کتاب آسمانی قرآن[۲۷۶] نام ذکر داده شده و مأموریّت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز در تذکّر دادن و به یاد انداختن منحصر گردیده است.[۲۷۷]

به منظور اصلاح و کمال و نیل انسان‌ها به سعادت دنیوی و اخروی، در قرآن کریم و احادیث اهل‌بیت علیهم السّلام بر احیا و طراوت و تداوم بخشیدن به یاد خدا در زندگی، تأکیدات فراوانی شده است.[۲۷۸] و با توجّه به اینکه بیشتر افراد، به خاطر عدم درک و لمس ارزش و نقش گوهرین ذکر خدا در زندگی خود، تنها با این تأکیدات، به سوی احیا استمرار بخشیدن به یاد خدا در زندگی جلب نمی‌شوند، اسلام در قالب احکام و دستورالعمل‌های خود، تمهیدات گوناگونی برای تحقّق این مقصود اندیشیده است. یکی از این تمهیدات مسألة دعاست. اسلام به انسان‌ها گفته است چنانچه خواسته‌ای داشته باشید و در گفتگوی با خدا، آن را از خداوند درخواست نمایید، خدا آن را به شما عطا خواهد کرد. بدین وسیله سبب شده است اشخاص تحت تأثیر جاذبة نیل به خواسته‌های کوچک و بزرگشان، به خدا توجّه کنند و با او به گفتگو بپردازند. در نتیجه غرض اصلی دین از طرح مسأله‌ای به نام دعا، احیای یاد خدا در زندگی انسان و نیل او به کمالات و سعادت‌های ناشی از آن است، نه دستیابی انسان به هوس‌ها و خواسته‌های خود، که به خاطر عدم وقوف بر مصالح حقیقی خویش، در بسیاری موارد مغایر با مصلحت و به زیان او می‌باشد.[۲۷۹]

گر چه به سبب مغایرت خواسته‌های شخص با مصالح واقعی، علی‌رغم تأکیدی که خداوند بر اجابت دعا نموده است، بسیاری از هوس‌های جاهلانه‌ای را که اشخاص، در مقام دعا درخواست می‌کنند، عملی نمی‌سازد؛ لکن نباید این را به معنای بی‌ثمر بودن و اجابت نشدن دعاهای مزبور تلقّی کرد. زیرا چه خواستة شخص عملی شود و چه عملی نگردد، اجابت و ثمر اصلی دعا، یعنی احیای یاد خدا و نیل به کمالات و سعادت‌های ناشی از آن، در پی همة دعاها، به دست می‌آید.[۲۸۰] بنابراین هیچ دعایی اجابت نشده باقی نمی‌ماند. امام صادق علیه السّلام می‌فرمایند: عَلَیکُم بِالدُّعاءِ فَاِنَّکُم لا تَتَقَرَّبونَ اِلَی اللهِ بِمِثلِهِ: بر شما باد به دعا کردن، که به وسیله هیچ چیز به قرب الهی نایل نمی‌شوید آن گونه که به وسیلة دعا نایل می‌شوید.[۲۸۱]

اکنون می‌توان به این نکته نیز توجّه کرد که نه تنها مقرّر شدن امری به نام دعا تمهیدی از جانب خداوند برای احیا و استمرار یاد خدا در زندگی انسان بوده است، بلکه اصل حاجت و خواسته را نیز خداوند به همین خاطر در زندگی شخص ایجاد می‌نماید. به بیان دیگر حاجت را می‌دهد تا توجّه را به سوی قاضی الحاجات جلب کند.

هم دعا از تو، اجابت هم ز تو                                         ایمنی از تو، مهابت هم ز تو

هم طلب از توست، هم آن نیکوی                                ما که‌ایم، اوّل تویی، آخر تویی

***

گفت آن الله تو لبّیک ماست                              و آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست

حیله‌ها و چاره جویی‌های تو                                    جذب ما بود و گشاد این پای تو

ترس و عشق تو کمند لطف ماست                               زیر هر یا ربّ تو لبّیک‌هاست