انسان نمونة کوچکی از جهان آفرینش است. موادّ تشکیل دهندة بدن او و اعضایی چون دندان، نمونة جمادات؛ رشد و نموّ و تغذیه و تکثیر بدن و رویش اجزایی همچون مو، نمونة نباتات؛ توانایی او بر جابجایی و حرکت و برخورداری او از شهوت و غضب، نمونة حیوانات؛ مکر و حیلة او نمونة شیاطین؛ و عقل و دل او نمونة ملائک و قُدسیان است.

انسان دارای سه بُعد وجودی است. یکی جسم که به منزلة عالَم طبع و جهان اجسام در جهان خارج است. دیگری نفس یا روان که به منزلة عالَم مثال در جهان خارج است و سه دیگر، روح که به مثابة عالَم عقول مجرَّده در جهان خارج است. جسم دارای مادّه و صورت، نفس فاقد مادّه و دارای صورت، و روح فاقد
مادّه و صورت و موجودی مجرّد است. بدن و خصوصیّات جسمانی انسان
مشترک با حیوانات است. روح نیز شعاعی از روح الهی است و در نهایت
صفا و کمال. نفس یا روان انسان، که احساسها و علایق و افکار و
سلایق و روحیّات و دیگر خصوصیّات شخصی افراد ناظر بر آن است،
تربیت‌پذیر است و در طیف گسترده‌ای قابل تغییر است که یک سوی آن،
صفات بهایم، همچون اهتمام به خوردن و آشامیدن و کاموری جنسی،
و صفات درندگان، چونان خشم و زدن و شکستن و کشتن، و خصوصیّات شیاطین، چون مکر و خدعه و فریب و نیرنگ و توطئه قرار دارد، و سوی دیگر آن،
خصایل و ملکات ملائک و فرشتگان، همچون پاکی و طهارت و نورانیّت و
فضیلت قرار دارد. شخصیّت افراد بستگی به حالت نفس آنها دارد و می‌تواند پایین‌تر از حیوانات یا در ردیف آنها قرار گیرد و یا در شمار شیاطین در آید و ممکن است در رتبه و حتّی بالاتر از ملائک قرار گیرد و به خلوتگاه قدس
ربوبی بار یابد.

حیوان موجودی است که از طریق حرکت و با بکارگیری اعضاء و ابزار به مقصود خویش دست می‌یابد. تا شخص از صفات و خصوصیّات حیوانی رها نشود جز از همین طریق به مطلوب خود نخواهد رسید. انسان حقیقی موجودی است که به صِرف اراده و قصد و بدون حرکت و به‌کار انداختن اعضاء و ابزار، خواسته‌اش عملی می‌شود و مقصودش حاصل می‌گردد. شخص اگر به صفات و ملکات انسانی آراسته شود مَثَل و خلیفة خداوند می‌شود و مظهر «کُنْ فَیَکونُ» می‌گردد و همة موجودات عالَم منقاد و مطیع و مسخّر ارادة او می‌شوند.

در حدیث قُدسی خداوند می‌فرماید: یَابْنَ آدَمَ أنَا مَلِکٌ لاٰ أزُولُ إذا قُلْتُ لِشَیءٍ کُنْ فَیَکونُ. أطِعْنی فیما أمَرْتُکَ وَ ﭐنْتَهِ عَمّا نَهَیْتُکَ حَتّیٰ تَقُولَ لِشَیءٍ کُنْ فَیَکُونُ: ای فرزند آدم، من فرمانروایی بی‌زوالم. هنگامی که به چیزی بگویم باش ایجاد می‌شود. در آنچه بدان امرت کردم مرا اطاعت کن و از آنچه نهیت کردم خودداری کن تا تو نیز به چیزی که بگویی باش ایجاد شود.^[۱]

خود شخص است که تعیین می‌کند چه موجودی باشد. به بیان دیگر برخلاف سایر موجودات که هر یک شخصیّت ثابت و تعریف شده و غیر قابل تغییری دارند (جمادات، نباتات، حیوانات و ملائک) شخصیّت آدمی براساس نوع تربیت و پرورش شکل می‌گیرد و معلوم می‌گردد.

اشخاص در ظاهر دنیوی و بدن بشری مشابه‌اند، امّا حقیقت باطنی آنها، که از آن به آخرت نیز تعبیر می‌شود، ممکن است به انواع و اقسام صورتها باشد. به شکل چرندگان، درندگان، گزندگان و ... و یا به صورت انسان. این همان صورتی است که در قیامت آشکار خواهد بود.^[۲]

پس بشر بین خاکی شدن، حیوان بودن و در اسارت شهوات و غضبها و مکرها ماندن، و یا قدسی شدن، خلیفه و مَثَلِ خداوند و فوق ملائک بودن و به دیدار و جوار الهی نائل آمدن، زمینة تغییر دارد و اگر به مقام انسانی دست یابد همان آینة تمام‌نمای اسماء و صفات خدا خواهد شد که غایت و نهایت آفرینش است. در نتیجه مظهر همة کمالاتی می‌شود که خدا داراست و قادر بر همة کارهایی می‌شود که خدا بر آنها تواناست و این مقام مختصّ انسان است و حتّی هیچ یک از ملائکة مقرّب بدان راه ندارند.