توکل

درس‌ دیگری که در عرصه‌ی عرفان و اخلاق از عاشورا می‌توان آموخت، درس توکّل در زندگی و تنها به خدا اعتماد و اتّکا کردن است.
کسی که از یک سو تنها خدا را مؤثّر می‌داند و همه‌ی امور عالم را تحت اراده و در دست خدای متعال می‌بیند و غیر خدا را در عالم هیچ‌کاره به شمار می‌آورد و از سوی دیگر به خدا و مقدّرات الهی حُسن ظن دارد و خدا را آگاه به نیاز بندگان و غنیّ و قادر به رفع حوائج آنها و جواد و کریم و عطوف و رحیم می‌داند، چنین فردی در زندگی تنها به خدا اتّکا خواهد کرد و تنها به او چشم امید خواهد دوخت؛ چرا که جز خدا احدی را در عالم کاره‌ای نمی‌داند و خدا هم جز خیر برای بندگانش مقدّر نمی‌کند. در حدیث آمده است که پیامبر بزرگوار اسلام صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از جبرئیل سؤال کردند: مَا التَّوَکُّلُ عَلَی اللهِ عَزَّوَجلَّ؟ توکّل بر خدای عزّوجل چیست؟ جبرئیل سلام‌الله‌علیه عرضه داشت: اَلعِلمُ بِاَنَّ المَخلوقَ لا یَضُرُّ وَ لا یَنفَعُ وَ لا یُعطی وَ لا یَمنَعُ وَ استِعمالُ الیَأسِ عَنِ الخَلقِ. فَاِذا کانَ العَبدُ کَذلِکَ لَم یَعمَل ِلاَحَدٍ سِوَی اللهِ وَ لَم یَرجُ وَ لَم یَخَف سِوَی اللهِ وَ لَم یَطمَع فی اَحَدٍ سِوَی اللهِ فَهذا هُوَ التَوَکُّلُ: توکّل پی بردن به این حقیقت است که مخلوق نه زیانی می‌رساند و نه سودی؛ نه چیزی می‌تواند عطا کند و نه می‌تواند مانع رسیدن چیزی شود و اینکه شخص به طور کامل از مخلوق قطع امید کرده و یأس پیشه کند. وقتی بنده‌ای این‌گونه شد، جز برای خدا کار نخواهد کرد؛ جز به خدا امید نخواهد بست؛ جز از خدا پروا نخواهد داشت و جز به خدا طمع نخواهد بست و این حقیقت توکّل است. 
در نهضت اباعبدالله‌الحسین علیه‌السّلام جلوه‌های توکّل را به زیبایی می‌توان دید. امام حسین علیه‌السّلام در یکی از سخنرانی‌هایشان در روز عاشورا، خطاب به کوفیان فرمودند: وَ اَنتُمُ ابنُ الحَربِ وَ اَشیاعُهُ تَعتَمِدونَ: شما (ای لشکریان عمرسعد) به یزید و پیروانش اعتماد و اتّکا کردید. متقابلاً فرمودند: اِنّی تَوکَّلتُ عَلَی اللهِ رَبّی وَ رَبُّکُم ما مِن دابّهٍ اِلاّ هُوَ آخِذٌ بِناصیَتِها: امّا من اتّکا و توکّلم بر الله است که پروردگار من و شماست و هیچ موجود زنده و جنبنده‌‌ای نیست مگر اینکه تحت اراده و قدرت الهی است. و در پایان همان سخنرانی به خدای متعال عرضه داشتند: اَنتَ رَبُّنا عَلَیکَ تَوَکَّلنا وَ اِلَیکَ المَصیرُ: ای خدای بزرگ! ای محبوب و معبود من! تو ربّ و صاحب و پروراننده‌ی ما هستی؛ پس ما تنها بر تو توکّل می‌کنیم و صیرورت و شدن ما به سوی توست.