علوّ همّت، مناعت طبع، کرامت و عزّت نفس

درس‌ دیگری که در عرصه‌ی عرفان و اخلاق از مکتب عاشورا می‌توان آموخت، درس علوّ همّت، مناعت طبع، کرامت و عزّت نفس است.
انسان اگر ارزش و عظمتی را که خداوند در وجود او نهاده بشناسد، گوهر جان خویش را از همه‌ی عالَم گرانبهاتر می‌بیند و حاضر نخواهد شد به قیمت همه‌ی دنیا خویشتن را بفروشد و یا آن را در دسترس شیطان قرار دهد که برُباید و یا آن را در معرض آلودگی‌ها قرار دهد و به زشتی بیالاید؛ بلکه همچون گوهرشناس و جواهرتراش ماهری، روی این گوهر کار می‌کند و با تراش‌های زیبایی که به آن می‌دهد، زیبایی و ارزش آن را صد چندان می‌کند. امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام می‌فرمایند: مَن عَرَفَ نَفسَه جَلَّ اَمرُهُ: کسی که خویشتن را بشناسد، کارش بالا خواهد گرفت.  همچنین می‌فرمایند: اَلعارِفُ مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَاَعتَقَها وَ نَزَّهَها عَن کُلِّ ما یُبَعِّدُها: عارف کسی است که به ارزش و حقیقت خویش پی برده و خود را از اسارت‌ها و تعلّقات رها کرده و از هر آنچه که او را از کمال محروم می‌کند، تنزیه و پاک کرده است.  و نیز می‌فرمایند: مَن لَم یَعرِف نَفسَه بَعُدَ عَن سَبیلِ النَّجاةِ وَ خَبَطَ فِی الضَّلالِ وَ الجَهالاتِ: کسی که خویشتن را نشناسد، از راه نجات به دور می‌افتد و در وادی گمراهی‌ها و نادانی‌ها به بی‌راهه خواهد رفت.
از امام سجّاد علیه‌السّلام پرسیدند: مَن اَعظَمُ النّاسِ خَطَراً؟ بزرگترین انسان کیست؟ فرمودند: مَن لَم یَرَی الدُّنیا خَطَراً لِنَفسِهِ: کسی که همه‌ی دنیا را بها و همپایه‌ی خویش نمی‌داند.
از امام هادی علیه‌السّلام روایت شده که فرمودند: مَن هانَت عَلَیهِ نَفسُهُ فَلا تَأمَن شَرَّهُ: کسی که ارزش خویش را نشناخته است و خود را موجود حقیری می‌پندارد، خود را از شّر او در امان ندان؛  چرا که به اندک بهایی دست به بزرگترین جنایات خواهد زد.
به تعبیر شاعر:
من غلام آن که نفروشد وجود
جز بدان سلطان با افضال و جود
من غلام آن مس همّت‌پرست
کو  به غیر کیمیـا نـارد  شکست