لذّتی که از راه کار حرام برده بود از زیر دندان عضو بیرون کشیده شود. اگر چشم نگاه آلوده ای کرد، نمی گذارد چشم تا صبح بخوابد، می گوید: یک دور ختم قرآن کن. اگر خدای ناکرده لقمه ی شبه ناکی خورد، فردا قصد روزه می کند و لذّتی را که آن عضو از راه گناه برده از زیر دندان عضو بیرون می کشد. بعد هم استغفار و توبه می کند. این برنامه ی یک شبانه روز سالک است؛ مشارطه ی آغاز روز، مراقبه ی طول روز و محاسبه ی پایان روز. اگر این را مدّتی مداومت کند، کم کم در محاسبات پایان روز می بیند موارد تخلّف بسیار کم شده است. همین طور پیشرفت می کند و می بیند دقیقاً شرط های آغاز روز در طول روز مراعات می شود و هیچ تخلّفی سرنمی زند، اینجا مرحله ی تزکیه ی عملی به نتیجه رسیده است. در واقع اعضاء خودسر و وحشی وجود انسان، رام شده است؛ مثل اسب وحشی که رام می کنند. اسب وقتی وحشی است بی خودی شیهه می کشد، لگد می زند، گاز می گیرد، کار بی رویه می کند؛ امّا وقتی رام شد آرام و راهوار می شود. چشم و دست و پا و زبان و همه ی وجود ما هم مثل حیوان وحشی هستند تا رام نشدند، زبان زخم زبان می زند، تهمت می زند، دروغ می گوید، حرف لغو می زند، سخنان وسوسه آمیز به زبان جاری می کند، هزار و یک جور بلاست. پرگناه ترین عضو بدن انسان زبانش است. لذا حدیث داریم که بیشترین چیزی که انسان ها را با سر در آتش دوزخ واژگون می کند، زبانش است. چشم وحشی است، گوش، دست و پا وحشی است، اینها از طریق برنامه ی مشارطه، مراقبه و محاسبه بعد از یک مدّت رام می شوند. این مرحله تزکیه ی عملی است. پس انسان با اختیار خودش باید اعمال را به میدان بیاورد و اصلاح کند؛ امّا صفات و اخلاق را مثل اعمال نمی شود وارد شد. کارهایی را ما باید انجام بدهیم؛ امّا لایه ی دوم وجود که لایه ی صفات ماست؛ مثل لایه ی فعل صددرصد تحت اراده ی ما نیست یا بگوییم به سادگی تحت اراده ی ما در نمی آید. آنجا اوّلاً به تعبیر کتاب باید نظر کرد و فهمید که من فلان اخلاق بد را دارم، فلان اخلاق پسندیده و خوب را ندارم. باید اوّل نگاه کرد تا پی برد؛ چون بعضی از افراد اصلاً نگاه نمی کنند و چون نگاه نمی کنند فکر می کنند؛ هیچ عیبی در آنها نیست و همه ی کمالات را دارند. پس اوّل باید نگاه کرد تا پی برد که انسان چه صفاتی دارد، بعد می خواهیم صفات اصلاح شود. ما کارهایی می توانیم بکنیم که زمینه ی تصحیح صفات اخلاقی مان فراهم شود؛ امّا این طوری نیست که